w w w . a h l e b a i t p e d i a .com
دانشنامه اهل بیت
حدیث

 

باسمه تعالی

 

گروه بخش تاریخ و سیره دانشنامه اهل بیت(ع) مصاحبه مکتوبی با جناب حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر ذاکری عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی کردند. گفتنی است که استاد ذاکری نویسنده آثار متعدد از جمله کتاب های «سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین(ع)» و کتاب هشت جلدی سیره ائمه معصومین(ع) متشکل از سیره اقتصادی، سیاسی، عبادی، فرهنگی و اجتماعی و نظامی معصومان در کتاب های چهارگانه شیعه و نیز از نویسندگان مداخل دانشنامه اهل بیت(ع) هستند. در ادامه نظر خوانندگان محترم را به این مصاحبه مکتوب دعوت می کنم.

جناب استاد حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر ذاکری (دام عزه)

با سلام و احترام

ضمن تشکر از حضرتعالی، با توجه به جایگاه و شخصیت حضرت علی (ع) در تاریخ اسلام خوشحال می شویم از نظرات و تحلیل های حضرتعالی در این زمینه استفاده کرده و بهره مند شویم.

1.      در مورد سیره سیاسی امام علی(ع) توضیحی بیان کنید.

سیره سیاسی امام ابعاد مختلفی دارد. حضرت در سیاست داخلی برخورد مهربانانه با اقشار مختلف مردم در رده های گوناگون داشت. و در تعیین کارگزاران و بیان وظائف آنان و نظارت بر عملکرد مسؤلانی که در اداره جامعه نقش داشتند حساس بود. هم چنین سیاست خاصی را راجع به بیت المال تعقیب کرد که سابقه چندانی نداشت. اما سیاست خارجی حضرت را به دو قسم می توان تقسیم کرد. برخورد با کسانی مانند معاویه که تحت فرمان حضرت نبودند. امام تلاش کرد مشکل وی را بدون جنگ حل کند و این معاویه بود که اول اعلام جنگ کرد. اما بعد دیگری از این سیاست را می توان نسبت به اقلیت ها در نظر گرفت، زیرا چنانچه می دانید ملاک اجرای قوانین در اسلام، مذهب و آئین است. به همین جهت می توان از برخورد با اقلیت ها، تعبیر به سیاست خارجی کرد، زیرا آنان خارج از آئین و مقررات اسلام هستند. این اقلیت ها دو دسته بودند. اقلیت های رسمی و شناخته شده مانند مسیحیان، یهود و مجوس که طبق قوانین و مقررات، جزیه و خراج پرداخت می کردند. امام علی(ع) نسبت به آنها مهربان بود و در دریافت جزیه سخت گیری نمی کرد. بلکه اگر اصنافی بودند که پول نقد نداشت از کالاهای آنها حق جزیه شان را دریافت می کردند. نوشته‌اند کسانی که سوزن و جوال دوز می‌پرداختند این کالاها را به عنوان حق جزیه، از آنها می پذیرفت. و یا برای یک نیازمند نصرانی که تکدی می کرد، سهمی از بیت المال قرار داد. و نسبت به دیگر اقلیت ها کلام حضرت در نامه به مالک اشتر ملاک است که فرمود: «مردم یا برادر دینی تو هستند یا مانند تو در خلقت» در هر صورت نباید به آنها ستم شود و یا اجبار به پذیرش اسلام گردد.

2.      جناب استاد تشکیلات اداری و حکومتی و نظامی حضرت(ع) را بیشتر معرفی کنید؟

تشکیلات اداری امیر المؤمنین گسترده بود و می توان حضرت را در موارد مختلفی مبتکر برخی امور اداری دانست. کارگزاران و کارمندان در حکومت علوی را می توان در چند دسته قرار داد.

 1. امرا و مسؤولان بلاد: امروز از آنان تعبیر به استاندار و فرماندار می شود. مانند عثمان حنیف استاندار بصره، قرظة بن کعب استاندار کوفه، عبید لله بن عباس استاندار یمن، قیس بن سعد و مالک اشتر استانداران مصر و سعد بن مسعود فرماندار مدائن.

2. کاتبان و دبیران: کسانی که نامه های اداری را می نگاشتند. مانند عبید الله بن ابی رافع که گفته شده کاتب سرّ حضرت بوده است و در نهچ البلاغه توصیه های به وی در باره شیوه کتابت دارد. البته قضات هم کاتب داشتند که احکام آنان را می‌نوشتند.

3. کارگزاران صدقات یا زکات: کسانی که زکات را از مناطق مختلف مسلمان نشین گردآوری می کردند. مانند مخنف بن سلیم ازدی که برای گرد آوری زکات اعزام شد و نامه 25 نهج البلاغه را به وی نوشت و توصیه های مهمی به وی دارد که برای مسؤولان مالیات درس آموز است.

4. کارگزار خراج: کسانی که خراج و جزیه را در مناطقی که غیر مسلمان بودند گردآوری می کردند. البته در مناطق دور دست این وظیفه به عهده استانداران و فرمانداران بود.

5. مسئولان بیت المال: کسانی که اموال خراج و جزیه و گاهی صدقات در بیت المال را دریافت و به موقع بین مستحقان و مردم تقسیم می کردند. در مدینه عمار یاسر جزو این دسته بود.

6. قضات: قاضیان گروهی دیگر از نیروهای اداری محسوب می شدند که توسط حاکم در شهرهای بزرگی مانند کوفه انتخاب می شدند مانند شریح و در دیگر شهرها توسط مسؤولان اداری برگزیده می شدند و یا خود به قضاوت می پرداختند.

7. ناظران بازار: به جهت اهمیتی که بازار داشت از زمان رسول خدا (ص) افرادی برای نظارت بر بازار انتخاب می شدند که امیرالمؤمنین (ع) چند نفر را از جمله علی بن اصمع و ابن هرمه برای نظارت بر بازار گمارد.

8. بازرسان: کسانی بودند که به مناطقی برای بررسی اوضاع گسیل می شدند.

9. نیروهای اطلاعاتی: کسانی بودند که برای کسب اطلاعات از نیروهای شورشی یا مخالف و یا در هنگام جنگ اطلاعات گرد آوری می کردند و به حاکم گزارش می دادند. امیر المؤمنین (ع) نیروهای اطلاعاتی مختلفی در شام داشت اینها از آغاز حکومت حضرت در شام مستقر بودند.

10. حاجبان و دفترداران: آنان معمولا دربان حاکم بودند که دیدارهای وی برنامه ریزی می کردند تا افراد بی جهت مزاحم حاکم و یا کارگزار نشوند.

11. نیروی انتظامی یا شرطة الخمیس: اینها گروهی از نیروهای داوطلب بودند که برای مبارزه با شورشیان و یا تجاوزات معاویه آماده بودند و در جنگ های رسمی هم آماده نبرد با دشمن بودند. امام علی(ع) را مبتکر شرطة الخمیس دانسته اند.

اما تشکیلات نظامی: واقعیت این است که تشکیلات نظامی در کوفه بر اساس تقسیم قبایل به هفت گروه بود. معمولا فرمانده آنان از خود این گروه ها که از قبایل مختلفی تشکیل می شد، توسط حاکم انتخاب می شد.

3.      لطفا ابعاد مختلف سیره حکومتی حضرت را بیان بفرمائید.

حکومت حضرت حکومتی مردمی بود و تنها حاکمی بود که مردم او را برگزیدند و مردم با اشتیاق فراوان با حضرت بیعت کردند و برای این کار به جانب امام هجوم آوردند این نکته در خطبه شقشقیه بازتاب یافته است. اساس و بنیان حکومت حضرت را عدالت تشکیل می داد. عدالت ابعاد مختلفی دارد. بعد مهمی از آن در آن مقطع، تقسیم عادلانه بیت المال بود. امروز این موضوع هم مهم است. بعد دیگر عدالت قضائی بود، بعد دیگر در مسائل مختلف اجتماعی که به امور مردم رسیدگی می کرد و طبق آنچه نقل شده معمولا در فاصله بین نماز ظهر تا عصر برای رسیدگی به امور مردم می نشست. و امام به مالک اشتر نیز دستور داده است که وقتی را برای رسیدگی به امور مردم قرار دهد و نیروهای انتظامی و نظامی و نزدیگان خود را مرخص کند تا مردم بدون ترس مشکل خود را مطرح کنند. ایجاد بیت القصص برای این منظور بود که اگر کسی نتوانست یا نخواست مشکل خود رو برو برای حضرت بیان کند در ورقه ای نوشته و در آنجا قرار دهد تا رسیدگی شود.

تلاش برای انتخاب نیروهای مطمئن و متعهد برای امور اداری تفاوت سیره حکومتی حضرت را با دیگران روشن می سازد.

4.      دیدگاه خود را در مورد کارگزاران ایشان بویژه تفاوت آنان با کارگزاران خلفای قبل را بیان کنید؟

حضرت امیر المؤمنین (ع) بر خلاف حاکمان گذشته تلاش کردند که افراد خوش سابقه و مورد اطمینان را برای امور اداری برگزیند و بعد از گزینش بر کار آنان از راه های مختلف نظارت کنند. از جمله نظارت از طریق مردم، نیروهای اطلاعاتی خاص. حضرت هیچ یک از فرزندان و دامادهای خود را یا به تعبیر دیگر خویشان نزدیک خود را در امور اداری نگمارد. و اگر اقوام خود مانند فرزندان عباس را در امور اداری به کار گرفت نسبت به عملکرد آنان حساس بود و نظارت کامل بر عملکرد آنان داشت و علت آن نداشتن نیرو و افراد مورد اطمینان برای امور اداری بود زیرا تعدادی از کارگزاران مناطق مختلف از بیت المال سوء استفاده کرده و به معاویه پیوستند. اما خلیفه قبل هیچ گونه نظارتی بر عملکرد کارگزاران خود نداشت و آنان آن گونه که می خواستند عمل می کردند و همین بی توجهی، زمینه اعتراض عمومی را علیه عثمان فراهم ساخت. افزون بر این خوش سابقه نبودند افراد  از باب نمونه  عبد الله بن سعد کارگزار مصر که سابقه ارتداد داشت و در فتح مکه توسط پیامبر (ص) مهدور الدم اعلام شد. یا ولید بن عقبه که فردی فاسق بود و عثمان او را به حکومت کوفه گمارد در اعتراض مردم و نگرانی های آنان نقش داشت.

5.      جناب استاد یکی از مواردی که در زندگی امام علی(ع) مورد توجه است سیره اجتماعی و عبادی آن حضرت است. لطفا تحلیل خود را در این باره بیان کنید؟

حضرت نسبت به امور اجتماعی در ابعاد مختلف آن اهمیت می داد. با مردم برخورد مهربانانه داشت. به مالک اشتر می گوید: نسبت به مردم مانند درنده ضرر زنده مباش که استفاده از آنان را غنیمت بدانی. به نیازمندان کمک می کرد و به مشکلات آنان رسیدگی می نمود. یتیم نوازی می نمود. مردم از آزادی کامل برخور دار بودند.

مخالفان حضرت از آزادی کامل برخورد بودند . خوارج که مخالف حضرت بوده و ایشان را متهم به کفر کردند. آزاد بودند و به حضرت اعتراض و پاسخ اشکال و شبهه خود را دریافت می کردند. به گونه ای آزاد بودند که هنگام نماز با خواندن آیانی خاص، به حضرت کنایه می زدند.

در سهم از بیت المال تفاوتی بین تازه مسلمان و برده آزاد شده جدید نبود همه از سهم مساوی برخوردار بودند. سیاه بود یا سفید. عدالت بین اقشار مختلف جامعه حکمفرما بود. در برابر هر گونه سوء استفاده از بیت المال حساسیت نشان می داد و لو از سوی نزدیکانش بود.

فقر در جامعه نبود حتی برای فقیر غیر مسلمان سهمی از بیت المال قرار داد.

نسبت به تخلفات و عمل کردن بر خلاف قوانین اسلام حساس بودند. نجاشی شاعر حماسه سرای صفین را امام به خاطر شرب خمر مجازات شرعی کرد.

برای معلمان قرآن سهمی از بیت المال قرار داد. نسبت به قضاوت در باره آموزش بچه ها اهمیت می داد و ..

از مردم با غذای مناسب پذیرائی می کرد ولی خود غذای بسیار ساده مصرف می نمود.

اما سیره عبادی آن حضرت ابعاد مختلفی دارد. ایشان در دوران خلافت و قبل از خلافت نسبت به مسائل عبادی حساس و از آن غافل نبود. نوشته اند در کنار نخل های خرما به عبادت می پرداخت. به تعبیر دیگر هزار رکعت در کنار نخل های خرما می خواند. ظاهرا در کنار هر نخلی دو رکعت نماز می خواند. این خبر را امام باقر نقل کرده است. این مسئله حکایت از ایجاد نخلستان وسیعی توسط حضرت دارد و این که در عین کار و تلاش از عبادت پروردگار غافل نبود. امور مالی و دنیوی وی را از امور اخروی باز نمی داشت.

6.      حضرتعالی نشستی در مورد دیدگاه اهل بیت در مورد فتوحات داشتید. دیدگاه­ها در مورد رویکرد امام به فتوحات متفاوت است اگر امکان دارد در این مورد تحلیل خود را بیان کنید؟

پاسخ به این پرسش زمان بر است. خلاصه دو دیدگاه کلی وجود دارد برخی بیان کردند حضرت و اهل بیت مخالف فتوحات بودند که جعفر مرتضی عاملی از این گروه می باشد.

برخی فتوحات را از سوی حضرت مورد تأیید می دانند .

واقعیت این است که حضرت در مرحله اول با فتوحات کاری نداشت اما وقتی مسلمانان در خطر قرار گرفتند و امکان ضربه خوردن اسلام مطرح شد و با حضرت در امور مختلف مربوط به فتوحات مشورت شد تلاش کرد با دادن مشورت مناسب، مسیر حرکت مجاهدان را در راهی درست قرار دهد و مانع آسیب رسانی به مردم مناطق فتح شده و مردم مسلمان فاتح گردد.

من برای هر یک شاهدی نقل می کنم.

الف: در زمان عمر قرار بود زمین های مناطق فتح شده بین مجاهدان تقسیم شود و طبق برآورد عمر بن خطاب به هر مجاهد سه کشاورز می رسید. یعنی تقسیم بر اساس کشاورزان بود. اما حضرت امیر المؤمنین (ع) پیشنهاد کرد که به جای تقسیم کشاورزان و زمینها ، کشاورزانی که روی زمین ها کار می‌کنند جزیه و خراج (مالیات) بپردازند.. این پیشنهاد حضرت مانع برده شدن هزاران نفر گردید که روی زمین ها کار می کردند و مردم مناطق فتح شده آزاد باقی مانده فقط جزیه می دادند. برای اعمال این نظر یاران امام علی(ع) به کمک دستگاه خلافت رفتند و فردی مانند عمار یاسر استاندار کوفه شد و عثمان بن حنیف و حذیفة بن یمان به بر آورد زمین های فتح شده عراق، پرداختند و بر آنها مالیات و بر اهل کتاب جزیه وضع کردند.طبق آنچه در معجم البلدان آمده در مرحله اول حدود نیم میلیون نفر مشمول دریافت جزیه شدند که قرار بود با زمین ها تقسیم شوند. بنا بر این امام علی(ع) از یک فاجعه انسانی جلوگیری کرد.

 

ب:  طبق آنچه در الفتوح ابن اعثم آمده حضرت پیشنهاد داد. جمعی به جهاد بپردازند و گروهی در شهرها و مساجد به آموزش احکام بپردازند. و مسلمانان با آگاهی وارد صحنه های نبرد شوند تا به کسی ستم ننمایند. برای اجرای این پیشنهاد حضرت، عمر ده نفر از صحابه را به کوفه و ده نفر را به بصره اعزام کرد. مناطقی که نیروهای جهادی از آنجا اعزام می شدند. عمران بن حصین خزاعی را جزو کسانی می دانند که برای آموزش فقه به بصره رفته است. بنا بر این دخالت حضرت در جهت تقویت اسلام و دفاع از اسلام بوده است. و جهت دهی منطقی به حرکت فتوحات. و توجه به مسائل انسانی و فرهنگی در ابعاد مختلف آن.

 

نوشتن دیدگاه


تصویر امنیتی
تصویر امنیتی جدید