عنوان دانشنامه
دائرهالمعارف الاسلامیه الشیعیه
موضوع دانشنامه و زبان آن
تشیع و مسائل مرتبط با آن
زبان اثر به عربی است که تنها «رضا رجبزاده» کتابی با عنوان «سیری در زندگانی امیرالمؤمنین ع» را در ترجمه بخشی از «دائرهالمعارف الاسلامیه الشیعه» نگاشته است.
معرفی نویسنده
این کتاب اثر حسن الامین است که بیشتر به گردآوری آثار دیگران در موضوعات انتخابی خود نموده است.
زندگینامه
بر اساس نوشتهی سید مهدی الامین:
حسن الامین نویسنده و مورخ شیعی - فرزند سید محسن الامین نویسندۀ مشهور و عالم دینی لبنان - است. وی در سال 1326 ق / 1908 میلادی در دمشق متولد شد. در سال 1914 م با آغاز جنگ جهانی اول همراه خانوادۀ خود به شهر کوچک «شقرا» در جبلعامل رفت و دوران نوجوانی را در آنجا سپری کرد. پس از مدتی توقف در جبلعامل به مدرسهای موسوم به «حومانی» - که از شیوۀ آموزش آن ناراضی بود - رفت. سپس به دمشق سفر کرد و در مدرسۀ علویۀ دمشق در کلاس سوم ابتدایی ثبتنام نموده و به ادامه تحصیل پرداخت.
هرچند حسن الامین در سال 1925 دوباره به جبلعامل بازگشت. وی پا بهپای دروس ابتدایی و آموزشهای رسمی به همراه چند دانشآموز دیگر ادبیات و نحو و فقه و علوم اسلامی را نزد پدر خود مرحوم «محسن الامین» فرا گرفت. وی در سال 1932 دورۀ متوسطه را به پایان میرساند و رشته حقوق را در دانشگاه دمشق برای ادامه تحصیل انتخاب نمود و در سال 1934 فارغالتحصیل شد. سپس در سال 1938 به دعوت و پشتیبانی «محمدرضا شبیبی»، وزیر معارف وقت دولت عراق، برای تدریس به عراق رفت.
وی در شهر بغداد و حله در «دار المعلمین ریفیه» به مدت چهار سال به تدریس در دانشگاهها و دبیرستانها پرداخت و پس از مدتی در سال 1945 م دوباره به لبنان به شهر «نبطیه» بازگشت و مسئولیت قضا را در آن شهر بر عهده گرفت. هرچند بعد از مدتی از این منصب کنار رفت.
حسن الامین درزمینه کتابها و آثارش میگوید: درواقع کتابهایم هیچکدام از اول بهصورت مستقل نبود بلکه آغاز هرکدام در نتیجۀ مسئلهای که به خاطر دفاع از تشیع شروع کردم، آغاز شد. زیرا از هنگام طفولیت که در محیط شیعی بزرگ شدم، همواره با تهمتهایی مواجه میشدم که به شیعه منسوب میگردید. دشمنان شیعه مرا متهم به همکاری با دشمنهایی چون مغول یا صلیبیها و خیانت به مسلمانان میکردند. نخست در مجله الرساله که در قاهره منتشر میشد قلم میزدم و سپس مقالاتی را در مجله العربی به سردبیری دکتر احمد زکی مصری که در کویت نشر مییافت تدوین کردم. همچنین درباره امام سجاد، امام صادق، امام حسین (ع) مطالبی نوشتم که بعدها در کتاب «قیم خالده» (ارزشهای پایدار) به چاپ رساندم.
حسن الامین در شهر حله مسئولیت تدریس را بر عهده داشت و همزمان، در کنار پدر به تکمیل «اعیان الشیعه» پرداخت و با رحلت پدر تصمیم گرفت عمر خود را فقط صرف پژوهش و تحقیق کند.
به صورت خلاصه باید گفت: علامه حسن الامین از سلسله بزرگان جبلعامل است که در نیمۀ دوم قرن بیستم علمی آن درخشید و در سال 2002 م با دهها اثر به غروب نشست. آثار این مرد بزرگ به حجمی است که میتوان فعالیتهای فردی او را هم سنگ با بیشتر مؤسسات پژوهشی و علمی دانست که با هزینههای گزاف در دنیا در حال فعالیتاند.
برای اطلاعات بیشتر راجع به زندگی و اثار حسن الامین، رک: نگاهی گذرا به زندگی و آثار علمی سید حسن الامین، سید مهدی الامین، کتاب ماه دین، اسفند 1381، شماره 65، صص 11 - 5.
آثار
شاید بتوان گفت در میان دهها اثری که حسن الامین از خود به یادگار گذاشته است سه اثر جایگاه بسیار مهمی دارند. این آثار عبارتاند از: «اعیان الشیعه»، «مستدرکات اعیان الشیعه»، «دایرةالمعارف الاسلامیة الشیعیة».
اعیان الشیعة
این اثر مهم نخست به کوشش پدر وی «علامه محسن الامین» آغاز گردید اما هنگام وفات او در سال 1952 میلادی این مجموعه تا حرف «ش» تکمیلشده بود. حسن الامین فرزند او با تلاش گسترده و با همان روش علمی پدر سعی کرد، این مجموعه علمی و باارزش را کامل و در 36 مجلد منتشر کند و بدینوسیله در حفظ و احیای اندیشۀ پدر بکوشد. حسن الامین در مورد تکمیل اعیان الشیعه گفته است:
هنگامیکه پدرم از دنیا رفت اعیان الشیعه تا نهایت حرف «س» بهپیش رفته بود. بقیه مدخلها یعنی از حرف «س» به بعد بهصورت چرکنویس و مشوش و غیرمنظم باقیمانده بود. بعضی تراجم کامل نشده و بعضی اصلاً نوشتهنشده بود. با کوششهای فراوان این کار را به سرانجام رساندم.
مستدرکات اعیان الشیعه
این مجموعه 4 جلد است و به اعلام و شخصیتهایی اختصاص دارد که محسن الامین به آنها در اعیان الشیعه اشاره نکرده است.
دایرةالمعارف الاسلامیة الشیعیة
این مجموعه در 26 جلد توسط سید حسن الامین تدارک دیدهشده است. او معتقد بود این مجموعه که چهل سال از عمرش را صرف آن کرده مهمترین تلاش علمی او به شمار میرود که در ادامه بهصورت گسترده بدان خواهیم پرداخت.
آثار دیگر سید حسن الامین
1. الغزو المغولی للبلاد الاسلامیة
2. الرضا (ع) و المامون و ولایة العهد
3. الوطن الاسلامی بین السلاجقة و الصلیبیین
4. الاسماعیلیون و المغول و نصیر الدین الطوسی
5. سراب الاستقلال فی بلاد الشام
6. الشهید الاول محمد بن مکی
7. لمحات فی تاریخ التشیع
8. فی خضم التاریخ
9. اطلالات علی التاریخ
10. صلاح الدین الایوبی بین العباسیین و الفاطمیین والصلیبیین
11. ذکریات قضائیه و وقفات عاطفیة
12. مظاهرات و ثورات
13. مقالات فی التاریخ و الادب و النقد
14. صراعات فی الشرق علی الشرق
15. من التاریخ قدیما و حدیثا
16. من بلد الی بلد
17. حل و ترحال
18. الموسوعة الاسلامیة
19. السیرتان النبویة و الامامیة
20. ثورات فی الاسلام
21. دولة الموحدین الاسلامیة
22. قیم خالدة فی التاریخ و الادب
23. من نوافح خراسان
24. المغول بین الوثنیة و النصرانیة و الاسلام
25. غارات علی بلاد الشام
26. جبل عامل السیف و القلم
27. عصر حمد المحمود و الحیاة الشعریة فی جبل عامل.
انگیزه مؤلف از نگارش دائرهالمعارف
وی انگیزۀ خود را چنین توضیح داده است:
علت اساسی نگارش این مجموعه این بود که پس از چاپ دایرةالمعارفهای اسلامی مستشرقان به زبانهای انگلیسی، فرانسوی و آلمانی، مصریها پیش از جنگ جهانی دوم این آثار را به عربی ترجمه کردند. در آن هنگام اشتباهات فراوانی در آنها دربارۀ شیعه یافتیم.
نویسندگان دایرةالمعارف نوشتن مقالات مربوط به شیعه را به یکی از مستشرقین به نام «لامانس» واگذار کرده بودند. این شخص در کودکی به لبنان آمده و در میان اعراب بزرگ شد و زبان عربی را آموخت و نسبت به اسلام کراهت و عداوت داشت. «لامانس» هنگامیکه به شیعه میرسد تمام حقد و کینۀ خود را از اسلام بر سر آنان میریزد. زیرا میداند لکهدار نمودن شیعه لکهدار نمودن اسلام است. او از شخصیتهای بزرگ شیعه چون «حجر بن عدی» و دیگران با بدی یاد میکند و به همین ترتیب دیگر مستشرقانی که دربارۀ مواضع شیعی مطلب نوشتهاند مرتکب اشتباهات فاحش یا تعمدهایی غیرقابلاغماض شدهاند.
وی در ادامه چنین گفته است: بخش زیادی از این اشتباهات یا مواردی را که نیاز به شرح و بسط داشت، یافتم و از این موارد نزد من مطالب بسیاری جمع شد. اول متحیر شدم که چگونه این تصحیح را ارائه نمایم. چون اگر این مسائل در مجلهای منتشرشده بود میتوانستم در صفحات همان مجله پاسخ آن را بدهم لکن این دایرةالمعارفها کتابهایی بودند که به زبانهای مختلف چاپشده و در تمام دنیا نشر یافته بود. چگونه میتوانستم سخن خود را به آنان برسانم؟ ازاینرو بعضی از دوستان پیشنهاد کردند که نام کتاب را «القسم الشیعی من دایرةالمعارف» قرار دهم و یکی از برادران اهل تسنن پیشنهاد کرد که نام آن را «دایرةالمعارف شیعی» به نهم و عاقبت تصمیم بر آن شد که کتاب بانام دایرةالمعارف الاسلامیة الشیعیة منتشر گردد و هدف آن برتر از تصحیح خطاها و اشتباهات دایرةالمعارف اسلامی باشد. ازاینرو به این کار روی آورده و خود را وقف آن نمودم و شروع به نوشتن موضوعاتی مربوط به شیعه کردم.
روش تألیف و معرفی اجمالی اثر
این دائره المعارف بهصورت الفبایی تنظیم شده است که جلد اول آن به این صورت نیست چراکه در جلد اول مدخلهای مهم ازجمله مدخلهایی چون شیعه، تشیع و مداخل پیامبر و امامان معصوم و... بدون احتساب ردیف الفبایی آمده است که این کار یکی از نقاط مثبت این دائرهالمعارف میباشد.
بررسی مجلدات دائرهالمعارف
درمجموع 30 جلد که 4 جلد آن مستدرکات میباشد. که بهاختصار به توضیح مداخل و نویسندگان آن در تکتک مجلدات میپردازیم
جلد 1
این جلد درمجموع از یک مقدمه و شصتوهشت مدخل تشکیلشده که از مدخل «الشیعه» آغاز میشود و با مدخل «دور الائمه فی الحیاه الاسلامیه» به اتمام میرسد که درمجموع 606 صفحه میباشد.
مهمترین مدخلهای این جلد
الشیعه
نویسنده مدخل الشیعه فی اللغه والتاریخ، کامل مصطفی الشیبی میباشد
این مدخل به پنج بخش تمهید (که در آن به اهمیت بحث میپردازد)، اشتقاق لفظ شیعه، لفظ شیعه در استعمال لغوی (اشاره به کاربرد لفظ شیعه در قران و تاریخ)، کلمه شیعه در شعر و نصوص اسلامی و کلمه شیعه در اخبار و نصوص، تشکیل میشود.
التشیع
مدخل التشیع نوشتهی محمدباقر صدر میباشد که در آن به چگونگی به وجود آمدن تشیع اشارهشده است.
النبی محمد (ص)
در ابتدای این مدخل به این سؤال میپردازد که آیا رسول اکرم (ص) بهغیراز فاطمه (س) دختران دیگری هم دارند؟ در ادامه نگاهی گذرا به زندگی پیامبر، از بعثت تا وفات ایشان دارند که در خلال آن به وقایع مهم (ازجمله جنگها، حجهالوداع، واقعه غدیر خم و...) عصر ایشان میپردازد.
جغرافیه العالم الاسلامی
این مدخل به دو بخش تقسیم میشود که در بخش اول از نوشتههای «عباس فاضل السعدی» استفادهشده و در بخش دوم از نوشتههای «دکتر محمدابراهیم حسن» استفادهشده است که در هر بخش به گسترش اسلام در سرتاسر جهان پرداختهشده است
علی بن ابیطالب (علیهالسلام) (در زمان پیامبر)
در این بخش بهصورت کاملاً اختصاری و بهاجمال از تولد آن حضرت، پدر و مادر بزرگوار ایشان، کنیه، وصیت پدر ایشان در زمان وفات، اولاد، اولین کسی که اسلام آورد، حدیث «هذا اخی و وصیی و خلیفتی»، خوابیدن در مکان پیامبر، غزوه بدر، احد، خندق، خیبر، یوم الغمیصا، غزوه تبوک، سوره برائه، غزوه حنین و واقعه غدیر بحث میکند که درمجموع 9 صفحه را تشکیل میدهد. هرچند انتظار میرفت که مدخل فوق از گستردگی بیشتری برخوردار باشد اما نویسنده بهاختصار به این مدخل پرداخته است.
علی (ع) بعد وفات رسول (ص)
در این مدخل از نوشتههای «محمدباقر صدر» استفادهشده که مجموعاً در 7 صفحه میباشد
الثوره الشعبیه التی سبقت خلافه علی
در این مدخل از نوشتههای «عبدالله العلایلی» استفادهشده و به شورشهایی میپردازد که در اواخر حکومت عثمان در اثر سوء سیاستهای او شکل گرفت که مجموعاً در 7 صفحه میباشد
ما سمی بالشوری
در این مدخل از نوشتههای «احمد عباس صالح» استفادهشده است که اول آن را با طرح این سؤال شروع میکند که «خلافت اسلامی یا اماره قریشی»؟ و در انتها با بیعت مردم با علی (ع) به پایان میرسد که درمجموع 13 صفحه میباشد.
بعض المشاکل التی واجهت امیر المومنین (ع)
این مدخل در 16 صفحه میباشد و از نوشتههای «محمدباقر صدر» استفادهشده است.
مثالیه و انتهازیه
این مدخل که نوشته «احمد عباس صالح» میباشد به زمان خلافت امیرالمؤمنین و جنگ جمل و صفین و وقایع بعدازآن میپردازد.
الخوارج
در این مدخل در 4 صفحه بهصورت اجمال به خوارج پرداختهشده که از نوشتههای «احمد عباس صالح» استفادهشده است.
فاطمه الزهرا (س)
در این مدخل در بخشهای جداگانه بهصورت اجمال به مادر بزرگوار ایشان، زمان و مکان تولد آن حضرت تا خطبه ایشان در زمان مصادره اموال و نیرنگهای مخالفان بر پیامبر و علی و فاطمه میپردازد.
الحسن بن علی بن ابی طالب (ع)
این مدخل در 13 صفحه از «امه» شروع میشود و به چند مدیحه در مورد ایشان به پایان میرسد که مجموعاً از 22 بخش تشکیل میشود که مهمترین آنها «بیعت مردم با ایشان بهعنوان خلیفه»، «صلح و شروط آن»، «بعد صلح» و «مدت خلافت ایشان» و «شهادت ایشان» میباشد.
الحسین بن علی بن ابی طالب (ع)
در این مدخل تنها در یک صفحه مکان و زمان تولد و شهادت آن حضرت و اولاد ایشان را بیان میکند اما در چند مدخل جداگانه به زوایای مختلفی از زندگی امام میپردازد ولی به قیام کربلا به شکل مبسوطی پرداخته و در ضمن مداخل جداگانهای به زوایای آن و همچنین پیامدهای ناشی از این واقعه در 137 صفحه پرداخته است.
علی بن الحسین زین العابدین (ع)
در این مدخل بهصورت اجمال از زمان و مکان تولد آن حضرت شروع میکند و در بخشهای بعدی از مادر و بحث در مورد «اکبر» یا «اصغر» بودن، فرزندان، اخلاق و انسانیت، تألیفات (صحیفه سجادیه و رساله حقوق)، حضور در کربلا و کمک امام به فقرا بحث میکنند.
محمدالباقر (ع)
این مدخل در 3 صفحه و کاملاً بهصورت اجمالی و ناقص به تولد و شهادت آن حضرت و لقب ایشان و سبب ملقب شدن ایشان به این لقب و فرزندانشان و...میپردازد
جعفرالصادق (ع)
این مدخل در 13 صفحه بهاختصار به زوایای مختلف زندگی آن حضرت ازجمله مؤلفات الصادق، علمه، مدرسه الصادق و... میپردازد.
موسی الکاظم (ع)
تنها در یک صفحه به این امام اختصاصاً داده و تنها زمان و مکان تولد و شهادت و... را ذکر کرده است.
علی الرضا (ع)
مجموعاً در 10 صفحه به زوایای مختلفی از زندگی امام ازجمله ولایتعهدی و دلایلی انتساب به ولایتعهدی میپردازند.
دور الکاظم و الرضا فی التربیت و التعلیم
تنها در 3 صفحه به نوشتههای دکتر «عبدالله الفیاض» بسنده میکند!
محمد الجواد (ع)
فقط در 2 صفحه به زندگی امام اشاره مختصر نموده است!
علی الهادی (ع)
در 1 صفحه اشارههای مختصری به زندگی امام دارد!
الحسن العسگری (ع)
تنها در 1 صفحه به زندگی امام پرداخته است!
محمد بن الحسن المهدی (عج)
فقط دریک پاراگراف کوچک اشاره مختصر به زندگی امام و ذکر نام نائبان خاص آن حضرت میکند که از نقصهای جدی این کتاب بهحساب میآید.
دوره الائمه فی الحیاه الاسلامیه
در 4 صفحه از نوشتههای «محمدباقر صدر» استفادهشده است.
جلد 2
105 مدخل
از «آب» تا «احکام الجهاد و اسباب الرشاد»
بزرگترین مداخل: «الاجتهاد»، 80 صفحه، «احکام الجهاد»، 58 صفحه و «آذربایجان»، 48
نویسندگان مداخل: عبدالحسین صالحی (9)، عباس اقبال آشتیانی، احمد تبریزی، حسن قراخانی، محمدجواد مشکور صالح الشهرستانی، عباس کیهان فر، عثمان امین احسان اشراقی، هادی الموسوی، محمدرضا الشیبی (2)، عباس علی صدیقی نسب، احمد الحسینی، یعقوب جعفری، جوده القزوینی، محمدرضا واعظ زاده خراسانی، حمود الساعدی، ادیب فرحات، محمد جواد مغنیه، عبد الله فیاض، محمد السمامی، سعید رحیمیان، محمدباقر صدر، محمدابراهیم مهاجر، یوسف کرکوش، کمال حبیب، ممدوح شیخ، محمدمهدی شمسالدین، محمدتقی حکیم، ضیا شهاب، احمد المبلغی، هاشم الشخص، محمدعلی العوله.
لازم به توضیح است که نویسنده دائرهالمعارف، مداخل را از آثار نویسندگان فوق اخذ نموده است.
جلد 3
55 مدخل
از «احمدآباد» تا «استرآباد»
بزرگترین مداخل: «الادارسه»، 83 صفحه و «الازهر»، 51 صفحه و «الاخباریون والاخباریه»، 40 صفحه و «الازد»، 40 صفحه
نویسندگان مداخل: خالد محیالدین البرادعی، جوده القزوینی، فؤاد ابراهیم، انور الرصافی، محمد الغراوی، دکترمحمدجواد رضا، عبد الحلیم منتصر، حسین مونس، ابراهیم جمعه، موسی السبیتی، منیر مغنیه، سامی کریم، محمد عارف حماده، ابوالوفا التفتزانی، عبدالحسین صالحی (2)، علیاکبر الهی، عبدالجبار الرفاعی، محمد اسماعیل عبدالرزاق، محمد عبدالله ماضی، فایز قوصره، دکتر موسی لقبال، سامی شورش، لطیف علی، محمد السید علی، داریوش به آذین، ابو ذربیدار، صلاح جزین، مرتضی حسین، هزاع بن عبد الشمری، دکتر حسین نصار، محمدرضا الشیبی، محمدرضا الحسینی الجلالی (2)، محمدتقی الحکیم، سید حسین رئیس السادات.
جلد 4
45 مدخل
از «استرالیا» تا «اصول البحث»
بزرگترین مداخل: «اصول البحث» 94 صفحه، «اصفهان» 38 صفحه، «اسماعیلیون» 31 صفحه؛
نویسندگان مداخل: علی الحدیدی، عماد بزی، محمدتقی حکیم (2)، محمد عبدالله عنان، محمد جمیل بیهم، عبدالرحمن زکی، السید الحسینی، عبدالحسین الصالحی (3)، سید حسین رئیس السادات، حسین عبدالوهاب، مرمول محمد صالح، احمد طالب، نائر صالح، محمدرضا جلالی الحسینی، اقصی الحسین، غازی حاتم، طلعت شاهین، رووف الانصاری، محمدحسین الحسینی الجلالی، دکتر ابوالقاسم کرجی، دکتر عبدالهادی الفضلی، دکتر مصطفی جمالالدین، عبدالهادی الفضلی.
جلد 5
31 مدخل
از «الاصول الاعتقادیه» تا «امالی المشتاقین»
بزرگترین مداخل: «افریقا» 100 صفحه، «اصول الحدیث» 90 صفحه، «افغانستان» 71 صفحه
نویسندگان مداخل: دکتر عبدالهادی الفضلی، محمد جمیل البارودی، احمد المبلغی، یوسف الشارونی، عباس العقاد، محمد نورالدین اغایه عبدالحسین الصالحی (3) عبد الستار احمدفراج، حسین مروه، دکتر نبیه عاقل، دکتر موسی لقبال، زدن العابدین الکتانی، دکتر یوسف فضل، الاستاذ مونتای، محمد عوض محمد، ابراهیم علی طرخان، محمد الغول، خلیفه قرطی، کامل المهندس، دکتر نجیب مایل الهروی، حسینعلی یزدانی، محمدمهدی الاصفی، حسین معلوم، نزار اغری، عادل مراد، عبد المنعم الاعصم، نومید ناشانا، زهیر عبدالملک، جرجیس فتحالله، عزیز الحاج، احمد الشامی، ضمیر حسین الکاظمی، دکتر محمد موفاکو، رولاند اکرم، نقولا زیاده، عبدالستار فراج، عبدالله فیاض،
جلد 6
42 مدخل
از «امام» تا «ایران جریده»
بزرگترین مداخل: «اندونسیا» 121 صفحه، «الاندلس» 68 صفحه، «الاهواز» 48 صفحه، «انکلترا» 46 صفحه؛
نویسندگان مداخل: عبدالحسین الصالحی (2)، محمدحسن آل یاسین، دکتر عبدالمجید زراقط، محمد خلیفه التونسی، احمد المبلغی، محمود علی مکی، محمدرضا الشبیبی، دکتر عبد الطیف السعدانی، محمد عبدالله عنان، سیده کاشف، محمد ضیا شهاب، محمد جنیدی، محمد اسد شهاب، دکتر ابراهیم بیضون، مصطفی کرکوتی، سلیم زبال، ایلی السعاده، رشید البندر، حسن الجنابی، هادی طالب، رشید الخیون، عبدالرحمن الکلامی، میرزاعلی اظهر، محمدعلی تسخیری، عباس قلی غفاری.
جلد 7
31 مدخل
از «ایران» تا «بدره»
بزرگترین مداخل: «ایران» 155 صفحه، «الایلخانیون» 118 صفحه، «البحرین» 50 صفحه
نویسندگان مداخل: عبدالهادی الحائري، علیاکبر فیاض، دکتر علیاصغر حکمت، احسان یار شاطر، منونشهر آتشی، محمدتقی آتش پژوه، حیدر شهریار نقوی، محمدجواد مشکور، حسین مفتخری، عبدالحسین الصالحی (5)، منوچهر مرتضوی، محمدحسین کنجی، ابو النصر احمد الحسینی، محمد عارف، جرج طرابیش، اکرم داغر، حسین مونس، حامد عبدالله ربیع، مرمول محمد صالح، دکتر السید علیوه، دکتر عبد الشافی عبدالقادر، عبدالجلیل الحمری، عبدالله الطائی، نقولا زیاده، فؤاد اسحاق الخوری، علیاکبر بوشهری، عدنان العوامی، رووف محمدعلی الانصاری.
جلد 8
54 مدخل
از «بذخشان» تا «بیروت»
بزرگترین مداخل: «بغداد» 92 صفحه، «البویهیون» 76 صفحه، «البربر» 55 صفحه.
نویسندگان مداخل: موسی لقبال، محمد عبدالمنعم الشرقاوی، عبدالحمید احساین، جوزیف لوسیونی، ترجمه الموید، محمد معروف الدفالی، حمود الساعدی (2)، عبدالحسین الصالحی (3)، ضیا شهاب، ابوالعلا عفیفی، سنا کنش، عباس السلطانی، عبدالرزاق الحسنی، علی الشرقی، دکتر حسن نصرالله، فوزی الاجدب، جودت القزوینی، عبدالهادی الفصلی، رووف الانصاری، حمزه الحسن، محمد محمد بن غالی، صفات الله جمالی، یونس السامرائی، محمدعلی مخبر، عبدالرزاق الهلالی، مصطفی جمالالدین، محمد القزوینی، یوسف کرکوش، محمدرضا الشبیبی، سلیمان ظاهر، اردشیر بهمنی، رسول جعفریان، محمدحسین آل یاسین، ابراهیم الدیباجی، الاب هنری جالابیر، دکتر ارتسی کروفورد.
جلد 9
40 مدخل
از «البیضه» تا «التقویم»
بزرگترین مداخل: «التصوف» 144 صفحه، «ترکستان» 51 صفحه، «التفسیر» 50 صفحه، «تبریز» 42 صفحه.
نویسندگان مداخل: عبدالحسین الصالحی (5)، سعید زاید، حسین مروه، محمدعلی قوسی، احمد لواسانی، علی عیسی علی، حسین منیمنه (2)، مجید وهرام، محیط الطباطبائی، دکتر محمد حمود، دکتر مرتضی الشیرازی، حیدر حیدر علی، حامد الخفاف، سمیر غریب، جعفر حمودی تمیمی، ب.بورین، حسین محفوظ، محمد روحی ایغور الکاشغری، امین الطیبی، محمد زینالدین، محمدرضا الجلالی الحسینی، ابراهیم حرکات، حسین نصر، د.کامل الشیبی، عبده رازن، مرتضی مطهری، حسن کامل الملطاوی، منصور جغتایی، سید کامل الهاشمی، عبد الرفیع حقیقت، محمدعلی مخبر، محمدباقر حکیم، دکتر محمدباقر حجتی، هانی فحص، محمدتقی حکیم، شاکر ابوطالب.
جلد 10
84 مدخل
از «التقیه» تا «حرب ایران بریتانیا»
بزرگترین مداخل: «الحدیث» 62 صفحه، «جبل عامل» 32 صفحه، «چالدران» 30 صفحه
نویسندگان مداخل: دکتر کامل الشبیبی، عبدالحسین الصالحی (5)، خلیفه قرطی، جعفر آل یاسین، محمدحسین حسینی جلالی، محمدحسین ظاظا، نقولا زیاده، عبدالجبار الرفاعی، دکتر محمدکاظم مکی، قوامالدین الوشنوی، روجیه غارودی، مجیر سیبانی، غلام جیلانی داوری، دکتر یوسف حورانی، حسین سلمان سلیمان، عبدالهادی الفضلی، محمدرضا الشیبی، نقولا زیاده، محمد عیسی حماده، صبحی الصالح، محمدرضا الشبیبی، حسن محمدقاسم، محمد یحیی الهاشمی، سعاده سوداح، دکتر محمد محمدی، محمد القزوینی، حسین علی محفوظ، محمد الحسینی، هشام الشیشکلی، عادل عبدالسلام، مهدی روشنضمیر، ماجد سعید، ادیب التقی، حسین مروه، هاشم معروف الحسینی، حسین ثقفی اغراز.
جلد 11
42 مدخل
از مدخل «الحرب العراقیه الایرانیه» تا «الخمس»
بزرگترین مداخل «الحرب العراقیه الیرانیه»53 صفحه، «الحله» 50 صفحه و «الخلیج» 41 صفحه و «الحماسه» 40 صفحه
نویسندگان مداخل: العقید رکن، حامد سالم الزیادی، قاسم محمد غالی، دمتر فاضل الجبلی، العقید یحیی شهیدی، عبدالحسین الصالحی، محمد واعظ زاده الخراسانی، دکتر حسن سبیتی، خالد زنکو، فیصل خرتش، جودت القزوینی، خلیل الهنداوی، محمدرضا الشبیبی (3)، دکتر محمد محمود، هادی بالیل الموسوی، هاشم الهاشمی، محمد القزوینی، صالح الشهرستانی، فاروق عمر، جعفر خلیلی، محمود افشار، عبدالهادی فضلی، محمدحسن تبرائیان، باقر الشماسی، محمدجعفر شمسالدین.
جلد 12
48 مدخل
از «خوزستان» تا «رساله فی تصدیر»
بزرگترین مداخل: «الرجال» 198 صفحه، «دمشق» 72 صفحه، «رثاالحسین» 32 صفحه
نویسندگان مداخل: سید حسین رئیس السادات، هادی بالیل موسوی (2)، سید مرتضی علوی، محمد البرجوی، محمد موسی الموسوی، مجید یکتایی، دکتر محمد رضوان الدایه، رووف الانصاری، ابراهیم حاج عبدی، عبدالرزاق معاذ، انیس الابیض، میسر الشعری، خالد زیاده (2)، عبدالستار احمد، محمد عبد المنعم خاطر، عباس اقبال آشتیانی، فاضل الخالدی، محمدحسن آل یاسین، علیاصغر فقیهی، دکتر عبدالهادی فضلی (3)، عبدالحسین صالحی (3)، دکتر محمد موفاکو، ابراهیم العلوی، جعفر سبحانی، محمدرضا الحسینی الجلالی، حمد الجاسر، امینه غصن.
جلد 13
62 مدخل
از «رصافه بغداد فی قبور فقها الشیعه» تا «سنن النبی»
بزرگترین مداخل: «السنن التاریخیه فی القرآن» 52 صفحه، «السعدیون» 45 صفحه، «سامرا» 43 صفحه
نویسندگان مداخل: دکتر مصطفی جواد (2)، حسن حسنی عبدالوهاب، خالد زنکو، نضال الخضری، عبدالرحیم محمدعلی، محمدحسن آل یاسین، دکتر اردشیر خدادادیان، حسین قرجان لو، محمد یوسف خضر، محمدرضا الشبیبی، احمد غلبی، عبدالحسین صالحی (3)، حسین مونس، ابراهیم العانی، غلامرضا گلی زواره، رووف الانصاری (2)، لطیف علی، محمدجعفر شمسالدین، محمد الشریف، محمد بن تاویت، محمود البیهقی، محمود عنبرانی، صدرالدین شرفالدین، علی شریعتی، محمد گلین، ابراهیم زنگنه، حسین مروه، سعید گنجوری، احمد سلیمان، هادی حمودی، رداض الامیر، محمدتقی حکیم، محمد عبد الفتاح ابراهیم، رفیع حقیقت، محمدباقر صدر، عباس السلطانی.
جلد 14
58 مدخل
از «سهل الخان» تا «الصفویون»
بزرگترین مداخل: «الشام» 220 صفحه، «الصفویون» 198 صفحه
نویسندگان مداخل: راجع صدیق، مرتضی مطهری، عبدالحسین صالحی (7)، حمود الساعدی، محمدرضا المظفر، عباس محمدرضا، محمد نقیه، احمد رمضان احمد، سعید عبدالفتاح عاشور، موسی لقبال، عبدالکریم درویش، نقولا زیاده، حسین سلمان سلیمان، فرهاد دفتری، محمود زینالدین، عمر الدواعق، علیرضا الرکابی، دکتر عبدالوهاب عزام، محمدتقی حکیم، هادی بالیل موسوی، علی برکات، رووف الانصاری، (2) احمد رمضان احمد، دکتر ابراهیم بیضون، مراد هاشم، سید حسین رئیس السادات، حمیدرضا ضابط، رسول جعفریان، دکتر باستانی پاریزی.
جلد 15
43 مدخل
از «صفین» تا «العرف»
بزرگترین مداخل: «العراق» 93 صفحه، «طرابلس» 64 صفحه، «الصین» 42 صفحه.
نویسندگان مداخل: عبدالمجید زراق (2)، فهمی هویدی، موسی لقبال (2)، دکتر امین توفیق الطیبی، القاضی اسماعیل الاکوع، منور عزالدین عبد الصمد، مرمول محمد صالح، سیف الرحیی، دکتر عمر عبدالسلام تدمری (2)، عبدالعزیز طباطبایی (2)، ریاض علاالدین، حسین سلمان سلیمان (2)، یوسف الهادی، سعاد الوحیدی، عبدالحسین صالحی (2)، سید حسین رئیس السادات، ابوالفتح رحیمیان، رسول جعفریان، دکتر مصطفی جواد، جعفر سبحانی، نبیل یاسین، عبدالحمید موسوی، ذبیحالله خلوصی راد، الیرج افشار، محمدرضا المظفر، سلطانعلی اصغر رحیمزاده، فؤاد ابراهیم، حمزه الحسن، علی المیلانی، رشید الخیون، علی زیتون، رووف الانصاری، محمد الاسعد، ابتسام خیر الدین، غالب الشابندری، ایلی سعاده، ابراهیم الحیدری، علی ثوینی، محمدتقی حکیم.
جلد 16
42 مدخل
از «العروض والقافیه» تا «الفیلیبین»
بزرگترین مداخل: «الفقه والفقهیه» 142 صفحه، «الفاطمیون» 100 صفحه، «غدیر خم» 41 صفحه
نویسندگان مداخل: محمد مصطفی بلحاج، دکتر صالح ابو الاصبع، دکتر یوسف حسن نوفل، عبدالرحیم احمد حسین، عبدالحسین صالحی (3)، محمدتقی حکیم، محمدجواد مغنیه، دکتر حسن شمیسانی، جمال ذکریا قاسم، هادی حسن حمودی، حزه الحسن، محمد عبدالخالق، حمود الساعدی (2)، دکتر عبدالهادی فضلی، عباس السلطانی، عباس پرویز، محمد مزین، دکتر علی ابراهیم حسن، محمد فنطر، محمد المرزوقی، اوراس معلوف، عبد معروف، ابراهیم دهگان، محمدرضا الجلالی الحسینی، علی خازم، دکتر عبدالهادی الفضلی، جمال ذکریا قاسم.
جلد 17
17 مدخل
از «فلسطین» تا «القرآن»
بزرگترین مداخل: «القرآن» 159 صفحه، «فلسطین» 152 صفحه، القدس 75 صفحه، «الفلسفه الاسلامیه» 61 صفحه
نویسندگان مداخل: علی حوینی، حافظ عبدالرحمن بشاره، جورج طرابیش، احمد عبدالرحیم مصطفی، محمدو عزمی، احمد هویدی، علی بدوان، عبدالجبار الرفاعی (2)، دکتر عثمان امین، محمدرضا الشبیبی، دکتر علی زیعور، علی حسین الجابری، دکتر حسین نصر، ابراهیم العانی، محمد واعظ زاده الخراسانی، عیسی اسکندر ملعوف، عبدالرحمن معلا، عاطف مظهر، دکتر شوقی عبدالغنی عثمان، احمد فواد باشا، خالد زیاده، عبدالحسین صالحی، دکتر علی نجم آبادی، ممدوح الشیخ، قصی الحسینی، موسی لقبال، احمد احمدی، عبدالوهاب راوی، عبدالعزیز معافی، ناجی جرجی زیدان، ابوالقاسم کرجی، دکتر عبدالهادی الفضلی (2)، محمدحسین طباطبایی، حسن عبود، عامر حلو، کمال فخری.
جلد 18
42 مدخل
از «القرنه» تا «الکرک»
بزرگترین مداخل: «القطیف» 88 صفحه، «قزوین» 66 صفحه، «القضا و القدر» 40 صفحه
نویسندگان مداخل: عباس سلطانی، صادق فضلالله، عبدالحسین صالحی (4)، فیروز المنصوری، نصرالله فلسفی، عبدالهادی الفضلی، جعفر سبحانی، محمد سعد الطریحی، کل چین معانی، عبدالعلی یوسف آل سیف، حبیب محمود، سعید الزیتون الخالدی، خالد عزب، احمد سلیمان، یوسف اسعد داغر، صالح الشهرستانی، رسول جعفریان، محمدتقی حکیم، محمدصادق سعیدی، محمدحسن آل یاسین، دکتر مصطفی جواد، رووف الانصاری (2)، دکتر موسی لقبال، نوری جعفر.
جلد 19
16 مدخل
از «کرکوک» تا «کنزالفوائد فی تلخیص الشواهد»
بزرگترین مداخل: «کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوهاب» 192 صفحه، «الکلام» 144 صفحه، «کشمیر» 60 صفحه.
نویسندگان مداخل: توفیق وهبی، عونی الداودی، رووف الانصاری، رشید الخیون، دکتر علیمحمد نقوی، مارسیل عقل، دکتر حسین سلمان سلیمان، محمدجعفر شمسالدین، عبدالجبار الرفاعی، محمدرضا الجعفری، محمدمهدی الاصفی، مرتضی مطهری، احمد سامع علی.
جلد 20
69 مدخل
از «کنز العرفان فی تفسیر القران» تا «المصطلح الشرعی بین الالفاظ العبادات و الفاظ المعاملات»
بزرگترین مداخل: «مشهد» 86 صفحه، «المرینیون» 32 صفحه
نویسندگان مداخل: عبدالحسین صالحی (2)، محمدرضا الحسینی الجلالی، عبدالجبار الرفاعی (2)، ا.س.خان قمر، داریوش به آذین، عبیدالله ناصری طاهری، مهدی خواجه بیری، علی شریعتی، اسامه البصری، دکتر عبدالهادی الفضلی، محمد طی، حسین علی محفوظ (2)، دکتر فرج بصمه جی، محمد الامری المصمودی، محمدحسین جلالی الحسینی، احمد الکاظم الموسوی، محمدابراهیم حیاتی، محمدمهدی الاصفی، دکتر احمد رمضان، دکتر حسین سبیتی، عبدالعلی کارنک، محمدرضا الاظهری، یوسف کرکوش، دکتر عبدالهادی الفضلی، مالک الموسوی، مهندس محمدعلی مخبر، مرتضی المدرسی، حمیدرضا میرمحمدی، مهندس محمدعلی الشهرستانی، محمدرضا الشبیبی، حبیب الله حمدی، ابراهیم زنگنه، دکتر حسن کامل شمیسانی، محمدتقی حکیم، محمد عبدالجبار.
جلد 21
70 مدخل
از «مطالع الانوار» تا «النجف الاشرف»
بزرگترین مداخل: «النجف الاشرف» 67 صفحه، «المنطقه الشرقیه» 48 صفحه، «الموحدون» 38 صفحه.
نویسندگان مداخل: عبدالعزیز طباطبایی، عاطف مظهر، محمدرضا الشبیبی، عبدالحسین صالحی (3)، ولید قنباز، عباس السلطانی، دکتر مرمول محمد الصالح (3)، دکتر رشید الخالدی، مهدی مهریزی، حسن قراخانی، عبد الحی حبیبی، خلیل ابراهیم القزیع، علی السید هادی، احمد عزت الاعظمی، فیصل الناصر، احمد مکی الغانم، نزار آل عبدالجبار، احمد عفیفی، محمدحسین الحسینی الجلالی، عبدالمجید زراقط، اقبال الهامی، عباس سلطانی، دکتر صالح محمدفیاض ابودیان، عبدالرزاق الحسنی، محمد موفاکو، رووف الانصای، هوشنگ میرمطهری، محمدیوسف غندور، عبدالجبار الرفاعی، علی الشرقی، رووف محمدعلی الانصاری.
جلد 22
27 مدخل
از «النحو» تا «الهرمل»
بزرگترین مداخل: «نقض الوشیعه» 237 صفحه، «النحو» 75 صفحه، «نیسابور» 44 صفحه.
نویسندگان مداخل: علی حسن مطر، احمد زکی ابوشادی، دکتر محمدباقر حجتی، محمدحسین آل یاسین، دکتر عبدالمجید زراقط، محمدباقر حکیم، محمدهادی الامینی، بدری محمد فهد، احمدعلی مدرس شیخزاده، دکتر لطفالله هنرفر، محمد الهراوی، مؤید ثابتی، عبدالحمید المولوی، ابراهیم زنگنه، عبدالحسین الصالحی، الکمیت بن زید الاسدی، عبدالمجید زراقط، اللهیار صالح.
جلد 23
22 مدخل
از «الهفوف» تا «ولیلی»
بزرگترین مداخل: «الهند» 180 صفحه، «هویه التاریخ الاسلامی» 33 صفحه.
نویسندگان مداخل: احمدحسین شرفالدین، معین حداد، صفر رجبی، ا.رحمان، علی الحسن علی رضوی، ف.ت. راجشبکار، ظفر الاسلام خان، محمود السید الدغیم، حمود الساعدی، حیدر شهریار نقوی، محمدصابرخان، سعید نفیسی، وجیه کوثرانی، صائب عبدالحمید، محمدعلی چناری، مهندس محمدعلی مخبر، علی الشرفی، دکتر مرتضی الایروانی، صفر الرجبی، دکتر حسن قرچانلو، دکتر فاروق عمرفوزی، علی خازم.
جلد 24
10 مدخل
از «یارون» تا «یوم الخلاص»
بزرگترین مداخل: «الیقین المنطقی» 231 صفحه، «الیمن» 77 صفحه، «یوم الحجیر» 61 صفحه.
نویسندگان مداخل: محمد حمود، رووف الانصاری، دکتر یحیی محمود الساعاتی، محمدباقر صدر، محمد کورانی، دکتر عبدالمجید زراقط، رضا استادی، السید جعفر عبدالحسین شرفالدین، مرتضی آل یاسین.
جلد 25
قسمت اول: 2 مدخل؛ «یومالدار» با 114 صفحه و «یوم الموعود» با 178 صفحه
قسمت دوم: شروع مستدرکات کتاب که از «الآثار الباقیه من القرون الخالیه» آغاز و به «الانصاف و التحری» ختم میشود (لازم به ذکر است که بعضی از مداخل تکرار میشود اما با توضیحات بیشتر و نویسندگان متفاوت)
نویسندگان مداخل: سلیمان ظاهر، محمدتقی حکیم (4)، ادریس هانی (2)، ربیع جابر، سامی الکیالی.
جلد 26
44 مدخل آن ادامه مداخل مستدرک و یک مدخل آن در مورد ناشر (کلمه دارالتعارف) و 8 مدخل آن در رابطه با نویسنده کتاب «دکترحسن الامین» همراه با تصاویر میباشد.
از «الاندلس» تا «الصحافه اللبنانیه و تغطیتها لاحتفالات تکریم العلامه المورخ حسن الامین»
بزرگترین مدخل آن «حیاط المورخ الکبیر» با 59 صفحه میباشد که در رابطه بازندگی مورخ است.
نویسندگان مداخل: ادریس هانی (3)، ابراهیم سعدی، فیصل السامر (2)، صائب عبدالحمید (2)، رسول جعفریان، محمدتقی حکیم (2)، محمد سعید الطریحی، عبدالرحیم آل شیخ مبارک، خضرمحمد نبها، محمدکاظم الطریحی، وداد فاخر، صائب عبدالحمید، حامد عزیزی (صاحب دارالتعارف).
نویسندگان مداخل مربوط به حسن الامین: حامد عزیزی، نعی الفقید، محمد ماضی، سعید الصباح، محمد الامین، عبدالمجید زراقط (2)، عمادالعبدالله، لامع الحر، محمد حمود، ابراهیم عبده الخوری، فرحان صالح، مصطفی خازم، ولید الغالی، عباس علی فتونی، فوزی سعد، سامی مکارم، فوزی عطوی، المطران خلیل ابی نادر، ابراهیم حرشی.
مستدرکات
4 جلدی که در ذیل به توضیح آن خواهیم پرداخت، مستدرکاتی است که احتمالاً توسط ناشر تهیهشده است و در حقیقت تلاشی است برای عمل به آرزوی حسن الامین که دائرهالمعارف خود را به 30 جلد برساند؛ بنابراین این آثار بعد از مرگ نویسنده تهیه و تنظیمشده است.
جلد 1
67 مدخل
از «الابدالیون او الدارنیون» تا «الرماحیه»
بزرگترین مداخل: «اهمیه الیقلید» 64 صفحه، «آیات الاصول البحر الزاخر فی اصول الاوائل و الاواخر» 28 صفحه
نویسندگان مداخل: محمدصادق آل بحرالعلوم، مصطفی جواد، حسین الشامی، حسین برکه الشامی، شیخ اکرم برکات، دکتر عباس منوچهری، غلامحسین دینانی (2)، یعقوب کولبرک، شفیق مهدی الحداد، جودت القزوینی (10)، محمدباقر صدر (2)، جواد شیخالاسلام، عبدالهادی الفضلی (2)، سیدمهدی قزوینی، محمدحسن کلیددار، الشیخ علی الشرقی، دکتر حسینعلی محفوظ (2)، عبدالرحیم حسن، شیخ رضا المختاری، دکتر فاضل الجمالی، حسینعلی رزمآرا، سعید نفیسی، محمدمهدی شمسالدین، جعفر هادی حسن، ایاد الحسنی، شیخ مهدی مطر، السید شبر الموسوی، جعفر مهاجر.
جلد 2
64 مدخل
از «سبع الدجیل» تا «الیاقوت الازرق فی اعلام الحویزه و الدورق»
بزرگترین مداخل: «کتب الحدیث عندالشیعه الامامیه» 42 صفحه، «مصحف فاطمه (س)» 29 صفحه.
نویسندگان مداخل: موسی الموسوی الهندی (3)، عبدالحسین صالحی، الحاج حسین الشعرباف، باقر الشبیبی، جودت القزوینی (11)، سعید الغانمی، احمد کاظم موسوی، دکتر محمدمهدی البیصل، غلامحسین ابراهیمی دینانی، الشیخ مجتبی محمودی، محمد ثقفی، تامر مصطفی، مهیار دیلمی، حسینعلی محفوظ (3)، اکرم برکات (3)، علی احمد البهادلی، محمدعلی اردوباری، مهدی مهریزی، علی صدرایی خویی، غلان حسین دینانی، عارف البصری، سید علی خامنهای.
جلد 3
53 مدخل
از «ابنبابویه القمی» تا «الشیخ الطوسی»
بزرگترین مداخل: «تنبیه الامه و تنزیه المله» 52 صفحه، «ابنبابویه القمی» 37 صفحه.
نویسندگان مداخل: قیس آل قیس (4)، صائب عبدالحمید، حیدر محلاتی، جعفر صادق الخلیلی (2)، دکتر منصورعبدالامیر الجمری، جودت قزوینی (10)، السید عبدالستار الحسنی نسابه، محمدتقی مصباح یزدی، محمدرضا کریمی، سید محمدمحیط طباطبایی، عبدالرسول خیراندیش، محمدحسین کاشف الغطا (5)، اکرم برکات (2)، شیخ محمدهادی یوسفی، دکتر حسین چوبین، عبدالرحمن فهمی، حسن حسنزاده آملی، جعفرهادی حسن، دکتر عادل نادرعلی، دکتر ابراهیم حیدری، مصطفی جمال الدین، حسن البلادی، دکتر بتول مشکین فام، نصرالله شامی، یحیی الجبوری، مجید امینی، دکتر محمدباقر حجتی، دکتر حمدانیان، رضا حیدری نور، دکتر نهله الغوی النائینی، دکتر احمد راسم النفیسی.
جلد 4
48 مدخل
از «حسن الامین: رائد دائرهالمعارف الاسلامیه الشیعه» تا «نهجالبلاغه دائره فی الشعر العربی»
بزرگترین مداخل: «علم الاستعداد لتحصیل ملکه الاجتهاد» 113 صفحه، «علما الشیعه بعد الغیبه الکبری» 27 صفحه
نویسندگان مداخل: جودت قزوینی (14)، دکتر عبدالمنعم حسن، جعفر صادق الخلیلی، اکرم برکات (2)، دکتر کاظم موسوی، محمدحسین کاشف الغطا (4)، دکتر علا الجوادی، عبدالحسین فرزاد، سید کاظم الحائری، قیس آل قیس، سید مهدی القزوینی، دکتر نهله الغروی النائینی (2)، دکتر عباس محمود، محمود دریاب نجفی، رسول جعفریان، احمد خزعلی، محمدهادی الاسدی، مصطفی جمالالدین، عاطف الجبالی، شیخ محمدهادی معرفت، دکتر میشال الغریب، دکتر علیرضا میرزا محمد.
نقدهای مطرحشده در رابطه با کتاب
یکی از مزیتهای این دائرهالمعارف این است که مدخلهای بااهمیت فراوان را بدون ترتیب الفبا در جلد اول به آن اشاره کرده است ازجمله تشیع مدخل امامان علیهالسلام و از جلدهای بعدی به ترتیب حروف الفبا به ذکر مدخلها پرداخته است؛ اما با نقدهایی هم روبروست که اهم آنها بدین قرار است:
o چگونگی انتخاب مدخل
اینکه در امر سیاستگذاری و گزینش مدخلها در دایرةالمعارف حسن امین از مشاوران و متخصصان شاخههای مختلف دانش بشری بهرهای گرفته نشده است و نیز با مؤلفان و نویسندگان متخصص برای تدوین مقالات و گروههای علمی و ویراستاران ارتباط وثیق برقرار نشده است. درحالیکه بهرهگیری از متخصصان از ضرورتهای بایستۀ چنین کار مهمی به شمار میرود. غفلت از این امر در دایرةالمعارف حسن امین از کاستیهای غیرقابلاغماض این اثر است.
o عدم پای بندی مقالات به روشهای علمی
o در اسلوب و ساختار ظاهری
هر مقاله مشتمل بر اجزایی است شامل: مدخل و ملحقات آن، شناسۀ مدخل و منابع. بسیاری از مقالات هیچ تعریفی ابتدایی یعنی شناسه یا معرف مدخل ندارند و حتی گاهی ملحقات مدخل بر معرّف مدخل تقدّم یافته است
o عدمجامعیت لازم در مقالات (ساختار مضمونی و محتوایی)
o تفصیل و اجمالهای ناموزون
o چگونگی آثار و کتب شیعه در این دایرةالمعارف
o بینظمی در برخی مدخلها
نوعی پریشانی یا بینظمی در برخی مقالات و مدخلهای این مجموعه وجود دارد که از شتابزدگی در کار دایرةالمعارف نویسی حکایت دارد. مدخل «فلسفۀ اسلامی»(ج 9، ص 29) پس از مدخل «فلسطین» آمده و پس از چهار صفحه در این باب و درحالیکه مقاله ناتمام است، بحث مربوط به «صفویه» ادامه یافته است.
برای اطلاعات بیشتر رک: سیری در دائره المعارف اسلامی، محسن قاسم پور، کتاب ماه دین، اسفند 1381، شماره 65، صص 33 - 26.
نقدهای دیگر
نویسنده میتوانست نسبت به برخی از مدخلها (همچون مداخل مربوط به امامان معصوم «ع») توضیحات بیشتری ارائه نماید و دیگر اینکه این دائرهالمعارف بهغیراز جلد اول آن فاقد فهرست میباشد.
مقالات مرتبط با نویسنده یا اثر
* از حافظ شیرازی تا ماهنامهی حافظ: آیین بزرگداشت حافظ و پروفسور سید حسن امین در فرهنگسرای دانشجو، آرش اسد زاده، حافظ، مهر 1387، شماره 55، صص 74 - 68.
* سیری در دائرهالمعارف اسلامی شیعی، محسن قاسم پور، کتاب ماه دین، اسفند 1381، شماره 65، صص 33 - 26.
* نقد و بررسی کتاب: دیوان حاج ملا هادی سبزواری (نوشته سید حسن امین)، جلال متینی، ایرانشناسی، سال هشتم، بهار 1375، شماره 29، صص 168 - 163.
* نگاهی گذرا به زندگی و آثار علمی سید حسن الامین، سید مهدی الامین، کتاب ماه دین، اسفند 1381، شماره 65، صص 11 - 5.
* یادی از حسن الامین. محمدمهدی تسخیری، کتاب ماه دین، اسفند 1381، شماره 65، صص 25 - 20.
مشخصات نشر
مجلدات اول تا چهارم: لبنان، دارالتعارف للمطبوعات، چاپ ششم،1422 ه.ق.
مجلدات پنجم تا بیست و ششم: لبنان، دارالتعارف للمطبوعات، چاپ ششم،1423 ه.ق.
چهار جلد مستدرکات شامل مجلدات نیست و هفتم تا سیام: لبنان، دارالتعارف للمطبوعات، چاپ ششم،1426 ه.ق.
تذکر
مطالب فوق توسط سایت دانشنامه اهلبیت (ع) تهیه شده و هرگونه استفاده و نقل مطالب تنها با ذکر منبع مجاز میباشد.