به مناسبت ایام محرم و عزاداری سید و سالار شهیدان (ع)، سایت دانشنامه اهل‌بیت (ع) مصاحبه‌ای با حجت‌الاسلام‌والمسلمین حمیدرضا مطهری پیرامون پژوهش و بایسته‌های آن درباره امام حسین (ع) و واقعه عاشورا ترتیب داد که مشروح آن در ادامه خواهد آمد؛ اما قبل از بازتاب سخنان استاد، لازم به ذکر است که دکتر مطهری، عضو و مدیر پژوهشکده تاریخ و سیره اهل‌بیت (ع) در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی هستند. همچنین عضو شورای علمی دانشنامه اهل‌بیت (ع) و یکی از اعضای شورای علمی بخش تاریخ دانشنامه می‌باشند.
در ابتدا از استاد درخواست گردید تا با توجه به طراحی کارگاههای روش تحقیق و پژوهش در حوزه تاریخ، به بیان نکاتی ابتدایی در این موضوع بپردازند.
استاد مطهری نیز ضمن تسلیت ایام عزاداری سیدالشهدا (ع) با توجه به پرسش مطرح‌شده، یادآور شدند که به‌طورکلی شایسته است در پژوهش‌های تاریخی به‌ویژه تحقیقاتی که پیرامون معصومان (ع) ازجمله امام حسین (ع) و واقعه عاشورا صورت می‌گیرد؛ روش‌های تحقیق علمیِ تاریخی مدنظر قرار گیرد و برای نیل به این مهم لازم است کارگاههای روش تحقیق به‌صورت تخصصی برگزار شود تا دچار آسیب در این زمینه نگردیم؛ چنان‌که در موضوع آسیب‌شناسی پژوهش‌های عاشورایی بدان خواهیم پرداخت.
بایسته های پژوهش پیرامون امام حسین (ع) و عاشورا
مدیر پژوهشکده تاریخ و سیره در پاسخ به سؤالی مبنی بر بایسته‌های پژوهش پیرامون امام حسین (ع) و واقعه عاشورا به فراوانی آثار در این حوزه پرداختند؛ اما اعتقاد داشتند که بسیاری از این تحقیقات، توسط افراد غیرمتخصص صورت گرفته است. ایشان در این زمینه گفتند: مشکل آنجاست که برخی گمان می‌کنند به‌صرف داشتن اطلاعاتی درباره‌ی امام و عاشورا، می‌توان در این حوزه قلم زد و این موضوع، کار را برای محققان توانمندی که قصد دارند تا به‌صورت علمی و روشمند به این مسئله بپردازند، مشکل می‌کند که این خود یکی از آسیب‌های مطرح دراین‌باره است. به‌هرحال به‌رغم وجود آثار فراوان در این حوزه، موضوعات متعددی می‌تواند به‌عنوان محور پژوهش درباره‌ی امام و رخداد عاشورا قرار گیرد که به نظر می‌رسد کمتر به آن‌ها پرداخته‌شده و یا نیازمند توجه بیشتر هستند که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
1. نقش عاشورا در ایجاد اتحاد و انسجام اسلامی: این موضوع چندان موردتوجه قرار نگرفته است و حتی در جهت مقابله با این مسئله نیز گام‌هایی از جانب دشمنان اهل‌بیت (ع) برداشته شده است.
2. کارکردها و پیامدهای اجتماعی حادثه‌ی عاشورا: این مسئله از ابتدا تاکنون مورد غفلت واقع شده است؛ چنان‌که سیر تحول و تطور کارکردها نیز می‌تواند موردبررسی جدی پژوهشی قرار گیرد. این مسئله زمانی روشن‌تر می‌شود که به تحقیقات صورت گرفته پیرامون واقعه عاشورا نگاهی بیندازیم. در این آثار، بیشتر به تاریخ نقلی توجه شده است و به‌شدت متکی به نقل مطالب کتاب‌های پیشنیان و گزارش وقایع و حوادث است و اگر تحلیلی نیز صورت گیرد، به کارکردهای سیاسی و مذهبی این حادثه پرداخته است و کارکردهای دیگر مورد بی‌مهری قرار گرفته است.
3. آموزه‌ها و اهداف تربیتی عاشورا: این موضوع نیازمند توجه جدی است و در پژوهش‌های عاشورایی باید با اهتمام بیشتری بدان نگریسته شود. مسائلی مانند احیای ارزش‌ها، امربه‌معروف و نهی از منکر و ... در این محور قرار می‌گیرند؛ اما در حال حاضر کمتر به این موارد پرداخته می‌شود و حتی امربه‌معروف به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین اهداف امام، با استقبال شایسته‌ای همراه نشده است و افراد به بهانه‌های مختلف از زیر بار آن شانه خالی کرده و گاهی در برابر آمران به معروف نیز موضع‌گیری کنند. از دیگر اهداف تربیتی عاشورا که با کارکردهای اجتماعی آن نیز ارتباط دارد، اهتمام به جوانان و وظایفی است که آنان می‌توانند در جامعه به عهده گیرند و نقشی که در این میان می‌توانند ایفا کنند.
در همین زمینه می‌توان به «تقویت روحیه حق‌طلبی» به‌خصوص در قشر جوان اشاره کرد. از نکات مهم در باب اهداف تربیتی قیام عاشورا مسئله «زمان‌شناسی» است. بدین معنا که ما افراد جوانی را سراغ داریم که در واقعه کربلا و در جمع یاران امام حضور دارند و در طرف مقابل افرادی نیز هستند که ممکن است که در جبهه باطل قرار گرفته‌اند و یا حتی اشخاصی که در مقابل امام صف‌آرایی نکردند؛ اما با امام نیز همراه نشدند و با زمان‌شناسی نامناسب خود دچار پشیمانی شدند. لذا توجه به موقعیت و زمان از نکات مهم و درس‌های قابل‌تأمل در مورد این حادثه است.
4. بازخوانی و مقایسه خطبه‌های غدیر و عاشورا: این مسئله مختص به خطبه غدیر و خطبه امام حسین (ع) نیست و باید خطبه‌های مرتبط با این دو واقعه نیز بازخوانی شده و کارکردهای آن‌ها تبیین گردد. لذا خطبه‌هایی که در جریان واقعه غدیر و عاشورا از جانب اهل‌بیت (ع) ایراد گردید، حاوی نکات مهمی است که تحقیقات عاشورایی باید بدان توجه ویژه‌ای نمایند.
5. بررسی شخصیت و جایگاه سیاسی - اجتماعی دشمنان امام حسین (ع): از موضوعات دیگری که در ارتباط با واقعه عاشورا کمتر موردعنایت قرار گرفته است، همین مسئله می‌باشد که به دلایل مختلف کمتر بدان پرداخته شده است و شاید مهم‌ترین دلیل آن، شخصیت منفی آنان است. شاید مناسب باشد این مهم حتی نسبت به شخصیت‌های منفی دوران‌های بعد نیز مورد بررسی قرار گیرد.
عضو شورای علمی دانشنامه اهل‌بیت (ع) در مواجهه با این سؤال که به چه نکات جدیدی را در رابطه با عاشورا رسیده‌اند؛ اظهار داشت: عنایت به سیر و تطور تاریخی تحریفات عاشورا ضروری است چراکه جامعه شیعی را با عملکرد و اهداف دشمنان اهل‌بیت (ع) و عاشورا آشنا خواهد ساخت. لذا شناخت نقاط اتکای دشمن برای تحریف این واقعه و سیر آن در طول تاریخ، ما را قادر خواهد ساخت تا بتوانیم برنامه‌ریزی صحیح و دقیقی را برای مقابله با اقدامات آنان انجام دهیم.
در ادامه از استاد خواسته شد تا آثار خود پیرامون واقعه عاشورا را معرفی کنند. ایشان به چهار مقاله در این موضوع اشاره کردند که بدین قرار است:
1. «نقش زنان در واقعه عاشورا»؛
2. «زینب سفیر عاشورا»؛
3. «زنان غیر هاشمی در نهضت حسینی»؛
4. «بررسی تاریخ روزه عاشورا در صدر اسلام».
دکتر مطهری در مورد اثر چهارم چنین گفتند که این بحث بسیار مفصل است و امروزه به شکلی مرموزانه در حال ورود به جامعه شیعی نیز هست. این روزه نه‌تنها سنت نیست بلکه در حقیقت بدعتی اموی است و روزه‌ای که در عهد نبوی بوده است؛ مربوط به روزه روز عاشورا نیست؛ بلکه سنتی از یهودیان است که در جامعه عربی رواج داشته است و با تشریع روزه رمضان، این روزه در میان مسلمانان نسخ شده است؛ اما سال‌های بعد توسط امویان احیاء و به‌عنوان سنت در جامعه ترویج شد و در زمان کنونی این مسئله توسط دشمنان اهل‌بیت (ع) و به‌ویژه وهابیت ترویج شده و حتی برخی به جشن و سرور در این روز می‌پردازند.
آثار پژوهشکده تاریخ و سیره پیرمون امام حسین (ع) و عاشورا
دکتر مطهری در مورد آثار منتشرشده از سوی پژوهشکده تاریخ و سیره و همچنین آثاری که در این مرکز در دست چاپ و تألیف است، چنین گفتند: در پژوهشکده آثاری در مورد عاشورا منتشر شده و برخی در مرحله نشر و آثاری نیز در دست تحقیق است. این آثار عبارت‌اند از:
1. «نگاهی نو به جریان عاشورا»: این کتاب که شامل مجموعه مقالاتی پیرامون عاشورا است که در سال 82 انجام گرفت و در سال 83 زیر چاپ رفت. این کتاب مورد استقبال خوبی قرار گرفت و طی شش الی هفت مرحله چاپ، تیراژی در حدود 40 هزار نسخه را تجربه کرد و در کنگره دین‌پژوهان و کتاب سال حوزه جوایزی را به خود اختصاص داد.
2. «معرفی و نقد منابع عاشورا»: این اثر توسط «سید عبدالله حسینی» نگاشته شد و مورد تجدید چاپ قرار گرفت و در جشنواره‌های متعدد موردتقدیر واقع شد.
3. «تاریخ‌نگاری ابن طاووس»: تحقیق یادشده توسط «حجت‌الاسلام‌والمسلمین مصطفی صادقی» انجام‌گرفته و به مرحله نشر رسیده است که در آینده نزدیک منتشر خواهد شد.
4. «منبع شناسی لهوف»: اثر دیگری از جناب آقای صادقی است که در دست تألیف می‌باشد.
5. «عاشورا در آینه اندیشه‌ها و باورها»: کتاب یادشده نیز توسط جناب آقای سید عبدالله حسینی در حال نگارش است.
تحریفات مهم و بزنگاه‌های اساسی در مورد عاشورا
استاد در مورد تحریفات مهم و بزنگاه‌های اساسی در مورد واقعه عاشورا اظهار داشتند که باید برای این موضوع به سراغ سیر تحول و تطور تاریخی منابع عاشورا رفت که نیازمند تحقیقی همه‌جانبه و دقیق است. دشمنان در طول تاریخ به‌یکسان به تحریف این واقعه نپرداختند. آنان در وهله‌ی نخست به سراغ تحریف اصل واقعه رفتند و تلاش شد تا این حادثه به شکلی کامل و واقعی به نسل‌های بعد منتقل نگردد. این تلاش با حضور اهل‌بیت (ع) و شیعیان در متن واقعه و اهتمام آنان به نقل گزارش‌های مرتبط با عاشورا ناکام ماند و اصل واقعه از تحریف به دور ماند.
دشمنان اهل‌بیت (ع) پس از ناکامی در این موضوع به سراغ موضوعات دیگر رفتند که ازجمله می‌توان به سعی در ایجاد تحریف در اهداف قیام امام اشاره کرد. لذا اگر هدف امام به‌درستی تبیین نگردد، نمی‌توان به نسل‌های آینده، درک درستی از این واقعه داد. این مرحله از تحریف نیز با اهتمام شیعیان تا حدودی رنگ شکست به خود دید؛ اما این به معنای دست برداشتن دشمنان نیست و همواره باید مترصد باشیم. به‌عنوان‌مثال یکی از نکات مهم، موضوع ارزش گریستن بر مصیبت امام است. تردیدی وجود ندارد که گریه بر امام حسین (ع) دارای اجر و ثواب فراوان است؛ اما برخی بر این باورند که به‌صرف اشک ریختن در مصائب امام، با غفران الهی مواجه شده و گناهان گذشته و حتی آینده آنان آمرزیده می‌گردد. این موضوع در قاموس زندگی اهل‌بیتی (ع) جایی ندارد. بلکه گریه بر امام حسین (ع)، زمانی ارزشمند است که با معرفت صحیح از امام و به‌تبع اطاعت و عمل به مناسک همراه گردد.
از دیگر موارد تحریف در واقعه عاشورا، تحریف در شیوه عزاداری بر سید و سالار شهیدان (ع) است. در این موضوع باید به سراغ شیوه و راه و رسم ائمه (ع) در عزاداری رفت که در صورت چنین کاری، می‌توان مانع از تحریفاتی بزرگ در این زمینه گردید.
مقتل‌های امام حسین (ع)
در ادامه جلسه از استاد سؤال شد که کدام مقاتل می‌توانند پژوهشگر در ارائه تصویری صحیح از این واقعه یاری کنند و به‌طورکلی نظر حضرت‌عالی در مورد مقاتل موجود و ارزش و اعتبار هرکدام از آنان چیست؟ ایشان در پاسخ به این سؤال به کتابی با عنوان «مقتل جامع سیدالشهدا (ع)» اشاره کردند که توسط گروهی زیر نظر استاد «پیشوایی» تدوین شده است که نگاهی مناسب به واقعه عاشورا داشته و جدیدترین مقتلی است که به چاپ رسیده است. این اثر سیر تاریخی مقاتل در دوره‌های مختلف بررسی کرده و مقاتل معروف را معرفی نموده است.
بایسته‌های عزاداری
استاد مطهری در مورد بایسته‌های عزاداری اظهار کردند که در این مسئله همان‌طور که قبلاً اشاره شد، باید به سراغ سیره اهل‌بیت (ع) در عزاداری برویم و شایسته است که سبک و شیوه ما در این زمینه، مبتنی بر سیره‌ی ایشان باشد. اصولاً در همه مراحل زندگی باید سبک زندگی اهل‌بیت (ع) موردتوجه جدی قرار گیرد؛ لذا بسیاری از شیوه‌های مرسوم امروزی در عزاداری اهل‌بیت (ع) دیده نمی‌شود. به‌عنوان‌مثال در زمان کنونی، شاهد سبک‌هایی از مداحی هستیم که برگرفته از آهنگ‌های مبتذل و نامناسب است. البته این مسئله عمومیت ندارد اما توسط برخی از افراد به بهانه‌هایی ازجمله جذب جوانان دنبال می‌شود. در حالی اگر به دنبال تبیین سبک زندگی ائمه (ع) و بیان اهداف تربیتی عاشورا باشیم، می‌توانیم توده‌های جوان را جذب کنیم. همان‌طور که امام رضا (ع) از ما می‌خواهد که اهل‌بیت (ع) را همان‌گونه که هستند معرفی کنید و می‌فرمایند: اگر مردم محاسن کلام را بدانند، از ما تبعیت خواهند کرد.
نکته قابل‌توجه آنکه سبک‌های مبتذلی که به بهانه‌ی جذب جوانان، در مداحی رواج پیداکرده‌اند، تنها جذابیتی کوتاه‌مدت دارند و در صورت ارائه آن در محیطی دیگر به سمت آن خواهند رفت و اساساً جاذبه برای سبک صورت گرفته است و جوان حاضر در مجلس حسینی، نسبت به سبک و نه روضه امام جذب شده است. این یکی از نکات بسیار مهم پیرامون بایسته‌های عزاداری است. البته مسائلی از قبیل قمه‌زنی و امثال آن نیز وجود دارد که بسیاری بدان پرداخته‌اند و ضرورتی برای طرح مجدد آن نیست.
شایان ذکر است که توجه بیش‌ازحد به مداحی و عدم تبیین صحیح سیره امام حسین (ع) و نکات تربیتی مهم در این زمینه، از دیگر آسیب‌های جدی عزاداری است که در حال افزایش است. این موضوع در حالی است که هدف اصلی برگزاری مراسم عزاداری، تنها اشک ریختن بر امام نیست؛ بلکه باید سیره و هدف امام به‌درستی برای مردم بیان شود که کم‌کم می‌رود تا به دست فراموشی سپرده شود.
آسیب‌های پژوهش‌های عاشورایی
حجت‌الاسلام مطهری در پایان در مورد مشکلاتی که پژوهش‌های عاشورایی با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند نکاتی را بیان کردند. ایشان به‌رغم اذعان به فراوانی آثار در حوزه امام حسین (ع) و وجود کتاب‌های متعدد در این زمینه، به فقدان و یا حجم اندک آثار علمی و روشمند نگاشته شده در این میان پرداختند که علت آن را می‌توان در نگارش آثار عاشورایی توسط افراد غیرمتخصص در حوزه تاریخ دانست که افراد با داشتن اطلاعاتی هرچند مناسب، دست به تألیف زده‌اند؛ اما آثار علمی و روشمند از خود به‌جای نگزارده‌اند. نگارش آثاری ازاین‌دست، سبب خواهد شد که متخصصان تاریخ و پژوهشگران روشمند تاریخی نیز رغبتی به قلم‌زدن در آن موضوع نداشته باشند.
از دیگر مشکلات پژوهش‌های عاشورایی، تحمیل پروژه‌های تحقیقاتی به پژوهشگران است. بدین معنا که موسسه یا مرکزی علمی با تهیه کردن طرحی پژوهشی، برخی از پژوهشگران خود را مجبور و مأمور به تألیف اثری در حوزه‌ی عاشورا نموده است که نمونه‌ی آن را در برخی جشنواره‌ها و آثار تحقیقی بعضی از مراکز علمی مشاهده می‌کنیم و این سبب می‌شود آثاری پدید آید که دغدغه اصلی نویسنده نباشد.
نکته آخر آنکه، یکی از آسیب‌های پژوهش‌های عاشورایی، مسئله «زمان زدگی» است. بدین معنا که آثار مربوط به عاشورا، در هر برهه‌ای، متناسب با ادبیات خاص آن دوره نوشته شده است. لذا نوع نگارش آثار عاشورایی در دوره‌های مختلف همچون زمان صفویه، قاجار، پهلوی و دوره بعد از انقلاب با هم متفاوت است. چنان‌که در مورد هرکدام از این برهه‌ها نیز امکان تقسیم به بازه‌های زمانی کوچک‌تر وجود دارد. لذا تحقیقات انجام‌شده، نوعاً، تحت تأثیر گفتمان حاکم بر دوره‌ی تدوین اثر قرار دارند که ممکن است از جهاتی مثبت باشد اما با آسیب‌هایی نیز همراه است.
مصاحبه از: محمدصادق گلپور
طراحی و تنظیم توسط مدیریت سایت
