چکیده
هدف این پژوهش بررسی مبانی، اصول و روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر(ص) و اهل
بیت(ع) است. نوع این پژوهش کیفی است. براي رسیدن به هدف پژوهش از روش تحلیلی اسنادي
استفاده شده است. به منظور جمع آوري اطلاعات در مورد عوامل پژوهش یعنی اخلاق، تربیت
اخلاقی، سیره پیامبر و اهل بیت، اصول، مبانی و روشهاي تربیت اخلاقی از تمام کتابهاي روایی،
تاریخی و پژوهشها در این زمینه بهره گرفته شده است؛ بدین معنی که ابتدا به شناسایی و گردآوري
منابع مورد نیاز همراه با فیش برداري و ثبت موضوعات مورد نظر پرداخته شد؛ .سپس داده ها طبقه
بندي و در نهایت مورد تحلیل قرار گرفت. یافتهها حاکی است که در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت (ع)
سه مبنا استنباط، و از هر مبنا یک اصل و از هر اصل دو روش استخراج شده است که جداگانه به آنها
پرداخته شد. مبناي اول هماهنگی عقل و وحی است. اصل ناظر بر این مبنا تعامل تفکر اخلاقی و تعبد
اخلاقی است و روشهاي ناظر بر این اصل نیز تبیین ارزشهاي اخلاقی و مبارزه با هواي نفس است.
مبناي دوم هماهنگی دین و اخلاق است. اصل ناظر بر این مبنا درهم تنیدگی تربیت اخلاقی و تربیت
دینی است و روشهاي ناظر بر این اصل پاك کردن محیط مظاهر فساد و امر به معروف و نهی از منکر
(ایجاد فضاي اخلاقی) است. سومین مبنا هماهنگی حسن فعلی و حسن فاعلی است. اصل ناظر بر این
مبنا تعامل انگیزه و عمل است و روشهاي ناظر بر این اصل تحریک ایمان و اعتقادات دینی متربیان و
پرورش میل و اشتیاق در به دست آوردن فضیلتها و توانایی مخالفت با رذیلتهاست.
کلید واژهها: مبانی و اصول در تربیت اسلامی، روش و تربیت در آموزش و پرورش، سنت و سیره
معصومین دینی، آموزش و پرورش دینی
این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید * استادیار پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش
این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید ** استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز
*** نویسنده مسئول: کارشناس ارشد تاریخ و فلسفه آموزش و پرورش دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز
این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
38 / پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی سال 20 ، دوره جدید، شماره 16 ، پاییز 1391
مقدمه
در عصري زندگی میکنیم که انحطاط اخلاقی زیادي گریبانگیر جوامع شده و از سویی در اثر
پیشرفت صنعت و فناوري و ارتباطات نزدیک ملتها همه چیز در همه جا در دسترس همه کس قرار
نیز بسیار گسترش پیدا کرده و مرزها را در هم شکسته « مفاسد اخلاقی » گرفته است؛ به همین دلیل
و تا اقصی نقاط جهان پیش رفته تا آنجا که صداي بنیانگذاران مفاسد اخلاقی نیز در آمده است.
بیاعتنایی به ارزشهاي اخلاقی و کمرنگ شدن آن در تربیت نسل جدید نیز به چشم میخورد و
یکی از مهمترین دلایل این معضلات، نپرداختن متفکران و اندیشمندان تعلیم و تربیت به مسائل
ارزشی و اخلاقی است.
اهمیت اخلاق و تربیت اخلاقی به اسلام و جامعههاي اسلامی اختصاص ندارد. تجربه نشان داده
است که انسان، خواه به دینی آسمانی متدین باشد یا نباشد، هیچ گاه حتی در دوره مدرن و پسا
مدرن از تربیت اخلاقی بی نیاز نیست. در دوران معاصر در کشورهاي غربی به دنبال پیشرفتهایی که
در زمینه علوم تجربی به دست آمد بتدریج اصول اخلاقی و توجه به فضایل و به دنبال آن توجه به
تربیت اخلاقی، کمرنگ شده است.
انسان، که در نظام آفرینش جایگاه ویژه اي دارد و به لحاظ تکوینی در جهت دستیابی به کمال
از وجود نیروهایی چون قوه عقل و خرد و اراده برخوردار است، تکامل او به وجود قواي تکوینی و
طبیعی در وي منحصر نمیشود. بلکه او موجودي است که روح الهی در او دمیده شده؛ و قواي
ذکر شده فقط لازمه سیر او به مدارج عالی کمال است و براي به فعلیت رساندن این قوا یعنی تخلق
انسان به اخلاق الهی و کمالات متعالی انسانی به عنصر تشریع نیاز دارد و مهمترین ویژگی اسلام و
پرورش اخلاقی انسانها غناي کامل این مکتب به همه ابزار و لوازمی است که براي این رشد و اعتلا
ضرورت دارد. اسلام به عنوان دینی همه جانبه و چند بعدي، اساس و مبانی تربیت اخلاقی خود را
بر پایه اعتقاد و ایمان به ذات اقدس خداوندي قرار داده و اصلاح اخلاقی انسانها و مبارزه با مفاسد
.( اخلاقی را از مهمترین اهداف پیامبران بر شمرده است (بناري، 1379
مکاتب مختلف به دلایل متعددي چون محدودیت دایره علم و آگاهی، ویژگیهاي شخصی و
شخصیتی بنیانگذاران آن مکاتب، وضعیت و مقتضیاتی که اطراف آنها را فرا گرفته، هرکدام به
انسان از دیدگاهی نگریسته، و بر آن اساس قالبی بر او ساخته اند. در نگرش اسلامی جهان هستی،
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
مبانی، اصول و روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) / 39
عالم بروز شایستگیها و کمالها است و هر موجودي به تناسب ظرفیت « حکمت بالغه الهی » طبق
وجودي خویش، جلوههاي حقیقی خود را در عرصه هستی آشکار میسازد و در حد امکان نیروها
: و قواي ذاتی را به فعلیت میرساند؛ به تعبیري دیگر تمام هستی خود را نشان میدهد (امین، 1376
.(231
خداوند بر مؤمنان منت نهاد از این رو رسولی را از خود » : خداوند در قرآن کریم فرموده است
آنها بسویشان فرستاد تا آیات الهی را برایشان تلاوت، و نفس آنها را تزکیه کند و به آنان کتاب و
.( شمس/ 9 ) « حکمت بیاموزد؛ هم آنهایی که پیش از این در گمراهی آشکار بودند
نکتهاي که در این آیه مشهود است اینکه خداوند در برابر نعمتهایی که به بندگان خود عطا
کرده در هیچ مورد منت نگذاشته است؛ منت گذاشتن در زمینه فرستادن پیامبران به دلیل امر مهم
تربیت و سازندگی بیانگر ممتاز بودن این موضوع است.
طبرسی، ) « انّما بعثت لاتُمَم مکارِم الاخلَاق » : پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) نیز میفرماید
همچنین فرموده .« من برانگیخته شدم تا کرامت اخلاقی را در شما تکمیل کنم » :( 1412 ق: 434
من مبعوث شدم تا اخلاق نیکو را » :( طبرسی، 1412 ق: 436 ) « انما بعثت لاتُمم حسنُ الاخلَاق » : است
.« تکمیل کنم
پیامبر اکرم(ص) وجود عینی قرآن کریم است که با رفتار و گفتار خود، آیات الهی را به منصه
ظهور رسانده است؛ لذا سنت نبوي، همسنگ قرآن عظیم، اولین بنا در بنیان رفیع فرهنگ و نظام
تربیت اسلامی به شمار میرود. خداوند در سوره احزاب، پیامبر اسلام(ص) را الگوي مناسبی براي
احزاب/ 21 ) و این معرفی در ) « لَقَد کان لکَمُ فی رسول اللّه أُسوه حسنه » : انسانها معرفی کرده است
واقع بیان بزرگترین تفاوت مکتب انبیا و غیر آن است؛ چرا که مکتب پیامبران از ویژگی عملی
بودن و توجه به عینیت داشتن برخوردار است.
بررسی تاریخ زندگی پیامبر(ص) نشان میدهد که ایشان در کار تربیت بسیار موفق بودهاند. در
عصر ایشان بسیاري از ابزارهاي تربیتی مانند مدرسه و کتاب درسی و غیره وجود نداشت؛ روشهاي
آموزش، شیوههاي تدریس، برنامههاي درسی و علوم مرتبط با آموزش و پرورش، معلمان ورزیده
و تربیت معلم در کار نبود؛ با وجود این، ایشان توانستند آموزههاي اسلام را در مدتی کوتاه به مردم
بیاموزند و از آنان افرادي مؤمن و ملتزم به باورها، اخلاق و احکام دینی بسازند.
اهل بیت پیامبر (ص) نیز مربیان بزرگ و موفقی بودهاند و مهارت آنان در هدایت و تربیت
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
40 / پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی سال 20 ، دوره جدید، شماره 16 ، پاییز 1391
اخلاقی ستودنی است؛ گاه با گفتن یک جمله، مسیر زندگی فرد را دگرگون میکردند. سیره
تربیتی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) منبعی غنی براي استخراج آموزههاي تربیتی بویژه تربیت اخلاقی
است که با مطالعه آن میتوان نکات تربیتی ارزشمندي را استخراج کرد و در اختیار مربیان قرار
داد.
بنابراین چنانچه مبانی و اصول تربیت از آموزه هاي والاي پیامبر اکرم(ص) بدرستی تحلیل و
تبیین شود، میتواند مناسبترین نمونه براي عملکردهاي تربیتی جامعه اسلامی ما تلقی شود. با دقت و
تأمل در احادیث و روایات بسیاري که از سیره و سنت نبوي به دست ما رسیده است، میتوان به
استخراج مبانی و اصول مناسبی براي تربیت اقدام کرد.
اهمیت تعلیم و تربیت بویژه تربیت اخلاقی اگر چه بدیهی است در این مقطع زمانی خاص از
تشخص ویژهاي برخوردار شده، و این بدان دلیل است که تحولات فرهنگی و دگرگونی سامانه
ارزشها نیاز به نظام تربیتی منطبق با این تغییر و تحولات را هرچه بیشتر آشکار ساخته است. به
طوري که اگر انسان تربیت اخلاقی نداشته باشد، هر چند در سایر جنب ههاي تربیت مثل عقلانی،
جسمانی و اجتماعی و ... پیشرفت کرده باشد، موفقیت لازم را به دست نخواهد آورد و دچار عدم
توازن خواهد شد. چه بسا غفلت از تربیت اخلاقی، باعث از بین رفتن آثار مثبت دیگر جنبههاي
تربیت خواهد شد. بر این اساس آگاهی از مبانی، اصول و روشهاي تربیتی پیامبر(ص) و اهل
بیت(ع) ضرورت مییابد. بنا بر این سؤالی که در این پژوهش مطرح است این است که: سیره
پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) بر چه مبانی مبانی و اصولی استوار، و روشهاي آنان در تربیت اخلاقی
چگونه بوده است؟
اهداف پژوهش
بررسی مبانی، اصول و روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر(ص) و » هدف اصلی این پژوهش
اهداف ویژه عبارت است از: .« اهل بیت(ع) است
بررسی مبانی تربیت اخلاقی در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت (ع).
بررسی اصول تربیت اخلاقی در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت (ع).
بررسی روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت (ع).
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
مبانی، اصول و روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) / 41
سؤالات پژوهش
تربیت اخلاقی در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) بر چه مبانی استوار است؟
اصول تربیت اخلاقی در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) چیست ؟
روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) کدام است؟
روش پژوهش
نوع این پژوهش، کیفی، و در آن از روش توصیفی تحلیلی استفاده شده است؛ زیرا از طرفی
در پی توصیف و شناخت وضع موجود (توصیف) و از سوي دیگر در پی تحلیل مفاهیم و کشف
عناصر و مفاهیم اصلی است. در روش تحلیلی فلسفی هدف فهم و بهبود بخشیدن به مجموعه
مفاهیم یا ساختار مفهومی است که بر حسب آنها تجربه، تفسیر، مقاصد، بیان شود و مسائل ساخت
بندي گردد. در این پژوهش از تحلیل مفهومی که به فراهم آوردن تفسیرهاي عینی ناظر است،
استفاده شده است. قصد تحلیل مفهومی با رویکرد فلسفی، تشخیص درستی یا نادرستی مفهوم
.(112 :1991 ، نیست بلکه بیشتر به توصیف آن می پردازد (کومبز و دانیل 1
منابع جمع آوري اطلاعات، منابع روایی، تاریخی و تفسیري بویژه تفسیرهاي مبتنی بر روایات
براي جمع آوري سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) بوده است. این منابع به ما در دستیابی به
موضوعات مطرح در تربیت اخلاقی و نظریات رایج درباره هر یک از این موضوعات یاري
میکند. جامعه تحلیلی این پژوهش تمام کتابهاي اسلامی (اعم از منابع دست اول و دست دوم) در
زمینه موضوع پژوهش بوده است. نمونه پژوهش تمامی مواردي است که پژوهشگر به لحاظ
موضوعی و مفهومی می توانسته است به آن دسترسی داشته باشد. در پژوهش کیفی داده ها به طور
مستمر تحلیل و تفسیر میشود. در این پژوهش ضمن مطالعه مستمر ابتدا همه داده ها جداگانه مقوله
بندي، و به دنبال آن مقولههاي مورد مطالعه کد گزاري، دسته بندي، مقایسه شد و پس از آن مورد
تفسیر قرار گرفت.
1 - Combs & Daniel
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
، دوره جدید، شماره
16 ، پاییز 1391
به معناي مجموعه اقداماتی است که به منظور
آموزش اصول و پرورش فضیلت هاي اخلاقی و فاصله گرفتن از رذیلت صورت می گیرد؛ از این
رو این اقدامات عمدتاً ماهیتی توحیدي دارد و در سامان دادن به رابطۀ انسان با خداوند متعال مؤثر
لاح شود، زندگی دنیوي و اخروي انسان نیز اصلاح
و اهل بیت(ع) نشان میدهد که نه تنها
آنان به فضیلتهاي اخلاقی و رذیلتهاي اخلاقی توجه کرده، و پیروان خود را به فضایل دعوت و از
مورد توجه همۀ پیامبران الهی بوده است.
اصول و روش
به منظور استخراج مبانی، اصول و روشهاي تربیت از سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، لازم
است ابتدا تعریفی از مبانی، اصول و روش عرضه، و سپس به معرفی مبانی، اصول و روشهاي
در تعریف مبانی لازم به ذکر است که مبانی، مجموعه قانونمندیهاي
شناخته شده در علوم نظري است که آموزش و پرورش بر آن تکیه دارد و بر یکی از ویژگیهاي
این ویژگیها اولا در مورد عموم انسانها صادق و ثانیا به شکل قضایاي
اصول قواعد کلی مستخرج از مبانی است؛ به عبارت دیگر اصول
42 / پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی سال 20 یافتههاي پژوهش
در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) تربیت اخلاقی است؛ چرا که وقتی رابطۀ انسان با خداوند اصلاح 213 ). بررسی سیرة پیامبر(ص) بیت : خواهد شد
(طباطبائی، 1375
رذایل باز
میداشته اند، بلکه این امر است
نمودار 1 استنتاج مبانی، پیامبر
استنباط شده
اقدام شود. عمومی انسان ناظر است. حاوي
"است"، قابل بیان است. روش
اصول
مبانی
• راه و طریقه میان اصل
و هدف
• قاعده عامه اي به منزله
دستورالعمل کلی
• مجموعه قانونمندیهاي
شناخته شده
یافته
اص
است
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
مبانی، اصول و روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) / 43
مجموعۀ قواعدي است که با نظر به این قانونمندیها (مبانی) اعتبار می شود و راهنماي عمل قرار
میگیرد. اصل معیار و قاعده کلی است که با در دست داشتن آن، می توان در رویارویی با
وضعیت پیچیده تر و تازه تر با نظر به اقتضاي معیار به ابداع روشهاي تربیتی مناسب اقدام کرد.
84 ). اصول در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) به : بنابراین، اصول بر مبانی تکیه دارد (باقري، 1379
منزله ابزار کار مربیان است که مربی با استفاده از آن می تواند بموقع و در عین حال با روشن بینی
کافی تصمیم بگیرد. اصول مبناي استخراج "روشهاي تربیتی" است. روشها بر اصول مبتنی، و روش
دستورالعمل جزئی است که براي ایجاد تغییرات مطلوب مورد استفاده قرار می گیرد. از این رو از
بررسیهاي عمیق تربیت اخلاقی در سیره پیامیر (ص) و اهل بیت (ع) سه مبنا استنباط، و از هر مبنا
یک اصل و از هر اصل دو روش استخراج شده است که جداگانه به آنها پرداخته خواهد شد.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
، دوره جدید، شماره
16 ، پاییز 1391
مبانی، اصول و روشهاي استنتاج شده از سیره پیامبر(ص) و اهل بیت (ع)
صول روش
درهم تنیدگی تفکر
اخلاقی و تعبد اخلاقی
تبیین ارزشهاي
اخلاقی و شکل گیري
بصیرت اخلاقی
مبارزه با هواي نفس
در هم تنیدگی تربیت
اخلاقی و تربیت دینی
پاك کردن محیط از
مظاهر فساد
امر به معروف و نهی از
منکر (ایجاد فضاي
اخلاقی در جامعه )
درهم تنیدگی انگیزه و
عمل
تحریک ایمان و
اعتقادات دینی
متربیان
پرورش میل و اشتیاق
در بدست آوردن
فضیلتها و توانایی
مخالفت با رذیلتها
44 / پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی سال 20 نمودار 2 پیامبر
مبانی اصول
تربیت اخلاقی در
سیره پیامبر(ص) و
اهل بیت(ع)
هماهنگی عقل و وحی هماهنگی دین واخلاق هماهنگی حسن فعلی
و حسن فاعلی
پیامبر
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
مبانی، اصول و روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) / 45
مبانی، اصول و روش استنباطی از بررسی سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)
مبناي اول هماهنگی عقل و وحی
عقل و وحی هر دو در تشخیص ارزشهاي اخلاقی و رفتار شایسته و ناشایست نقش دارند؛
همچنین گرچه عقل توانایی برخی قواعد کلی اخلاقی را دارد در تشخیص مصداقهاي قواعد کلی
و تطبیق آنها بر موارد و اوضاع و احوال خاص و نیز در تشخیص قواعد جزئیتر اخلاقی به وحی
نیازمند است؛ بدین ترتیب در سیرة معصومان(ع) عقل و وحی مکمل یکدیگر، و انسان براي
شناخت خوب از بد به عقل و وحی هر دو نیازمند است. عقل اصول و ارزشهاي کلی اخلاقی را به
ما میشناساند و وحی تفصیل آنها و جزئیات آنها را در موارد مختلف اوضاع و احوال زندگی بیان
می کند. افزون بر این، وحی در مقام عمل، حامی اجراي ارزشهاي اخلاقی است.
این اصل همواره مورد توجه فیلسوفان مسلمان نیز قرار داشته است؛ از باب مثال، خواجه
نصیرالدین طوسی یادآور می شود که شأن نخست عقل این است که برخی فضایل و رذایل را
156 ) لازم به ذکر است که عقل بشري به تنهایی نمی تواند راه درست : یادآور شود (طوسی، 1369
را از باطل تشخیص دهد و به ناچار براي دستیابی به این هدف باید دست مسئلت به سوي وحی
دراز کرد و با شاگردي در مکتب پیامبران الهی، راه رسیدن به سعادت را آموخت. در روایات
متعددي براین مطلب تصریح شده که خداوند براي هدایت انسان به سعادت، دو حجت قرار داده
است: عقل و شرع.
اي هشام، خداوند برمردم دو حجت قرار داده است: » : امام صادق(ع) خطاب به هشام می فرماید
حجت ظاهر و حجت باطن. حجت ظاهر، پیامبران و امامان علیهم السلام هستند و حجت باطن،
.(16 : کلینی، 1365 ، ج 1 ) « عقل مردم است
ابن سکیت از امام(ع) میپرسد، امروز حجت خدا بر » : در روایتی از امام صادق(ع) آمده است
مردم چیست؟ امام (ع) در پاسخ میفرماید: عقل با آن نسبتهاي درست به خداوند شناخته و تأیید
میشود و نسبتهاي دروغ به خداوند نیز شناخته و تکذیب می شود. ابن سکیت گفت: به خدا
.(25 : کلینی، 1365 ، ج 2 ) « سوگند، جواب همین است
در این روایت به رابطه عقل و وحی پی میبریم که عقل به عنوان منبعی مستقل از وحی
نمیتواند همۀ دستورهاي لازم براي هدایت انسان به سعادت واقعی را کشف و بیان کند؛ بلکه تنها
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
46 / پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی سال 20 ، دوره جدید، شماره 16 ، پاییز 1391
با استناد به اصولی کلی می تواند انسان را به سوي دین صحیح هدایت و دستورهاي واقعی دین را
از دستورهاي جعلی و تقلبی بازشناسی کند. با توجه صحیح هدایت و دستورهاي واقعی دین را از
.(66 : دستورهاي جعلی و تقلبی بازشناسی میکند. ( مازندرانی، 1081 ق، ج 5
اصل اول درهم تنیدگی تفکر اخلاقی و تعبد اخلاقی
اصل ناظر بر هماهنگی عقل و وحی، پرورش تفکر و تعبد اخلاقی است. تفکر اخلاقی به معناي
رشد دادن و تقویت توانایی اندیشه اخلاقی و تصمیم گیري درباره مسائل اخلاقی است. تعبد
اخلاقی به معناي رشد دادن و تقویت روحیه تسلیم و پیروي از دستور الهی در مسائل اخلاقی است.
در سیرة پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) تفکر و تعبد، نه متضاد، بلکه مکمل یکدیگر است؛ زیرا هر یک
از این دو نقش و کارکرد جداگانهاي دارد. نقش وکارکرد عقل این است که او لاً اصول و خطوط
کلی فضیلتها و رذیلتها و رفتارهاي شایسته را براي ما مشخص میکند. ثانیا از آنجا که عقل
نمیتواند همۀ مصداقهاي رفتارهاي پسندیده را درتمام موقعیتها تشخیص دهد، انسان را براي
تشخیص خوب از بد و زشت از زیبا به سوي وحی الهی و دین، که توانایی تشخیص همۀ
مصداقهاي خوب از بد و زشت از زیبا را درتمام موارد دارد، راهنمایی می کند. ثالثاً عقل پس
ازدریافت هدایت الهی به انسان در درك و فهم صحیح دستور اخلاقی دین و نیز در تطبیق آنها بر
موارد و موقعیتهاي مختلف یاري میکند. پس از دریافت دستور الهی و شناخت آن، نوبت تعبد و
پیروي از آن است و انسان نمی تواند به بهانههاي واهی از پذیرش و تسلیم در برابرآن سر باز زند
.(76 : (مدرسی، 1371
اول و اصل و مایه » : به این روایت توجه شود: امام صادق(ع) در حدیثی طولانی میفرماید
تقویت و آبادانی هرچیزکه انسان بی آن از هیچ چیز سود نمی برد، عقل است که درك میکند
آفرینندة خود را و اینکه خودشان آفریده شده اند و اینکه خداوند مدیر آنان نیکو را از زشت باز
میشناسد و در مییابد که تاریکی در جهل و روشنایی در علم ریشه دارد؛ این چیزي است که
عقل آنها را به آن راهنمایی کرده است به امام گفته شد: آیا بندگان خداوند می توانند به عقل
بسنده کنند؟ امام(ع) فرمود: عاقل یا راهنمایی عقل که خداوند آن را مایۀ قوام و زینت و هدایت او
قرارداده است، در مییابد که خداوند حق است و تنها او پروردگار اوست و در مییابد که
آفرینندة او محبت و کراهتی و طاعت و معصیتی دارد؛ پس عقلش او را به این راهنمایی می کند و
می داند که جز با علم و جستجو به آنها پی نمی برد و می داند که اگر با علم به اراده و کراهت و
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
مبانی، اصول و روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) / 47
طاعت و معصیت خداوند پی نبرد، از عقلش نیز سودي نمی برد؛ از این رو، جستجوي علم و ادب
.(29 : کلینی، 1365 ، ج 1 ) « که جز به آنها برپا نیست برعاقل لازم است
مطابق این روایت، انسان با کمک عقل، خدا را می شناسد؛ چنانکه به وسیلۀ عقل خوب را از
بد و زشت را از زیبا تشخیص میدهد؛ با وجود این از راهنماییهاي الهی بی نیاز نیست و به همین
سبب انسان به یاري عقل در مییابد خداوند طاعت و معصیت و امر و نهیهایی دارد و براي دست
یافتن به دستور خداوند باید به وحی روي آورد و در مکتب پیامبران زانوي شاگردي بزند. بنابراین،
مطابق این روایت، عقل نه تنها با وحی تعارضی ندارد، بلکه مکمل آن است؛ زیرا خود عقل انسان
را به وحی هدایت میکند.
بنابراین در سیرة پیامبر(ص) و اهلبیت(ع) تفکر و تعبد در تربیت اخلاقی لازم و ملزوم یکدیگر
است. کسی که توانایی تفکر و درك و فهم اخلاقی ندارد، ولی به دستوراخلاقی دین متعبد است،
سر از قشري گري و تحجر و خرافات در میآ ورد و در مقابل کسی که از فهم و درك اخلاقی
برخوردار است ولی به دستور اخلاقی دین متعبد نیست، سرنوشتی جز لاابالگیري اخلاقی وگمراهی
.( نخواهد داشت (ابن ابی الحدید، 1384 ق: 225
دراینجا تذکر این نکته لازم است که تعبد به دستور اخلاقی خداوند در صورتی پسندیده است
که شخص با استفاده از روشهاي معقول و پذیرفته شده مطمئن شود که آ نچه می خواهد به آن تعبد
بورزد، واقعا دستور خداوند است؛ بنابراین تا شخص به این نتیجه نرسیده باشد، تعبد به دستور
اخلاقی تحت عنوان دستور اخلاقی الهی، پسندیده نیست و در این صورت، چه بسا شخص به
چیزهایی متعبد میشود که نه واقعا از نظر عقل و نه از نظر دین، پسندیده نیست. در سیره
معصومان(ع) بر پرورش هر دو جنبه تفکر اخلاقی و تعبد اخلاقی با هم تأکید شده است (مصباح
.(98 : یزدي، 1367
روش
روشهاي ناظر بر اصل تعامل تفکر و تعبد دو گونه است: یکی از روشهاي مرتبط با این اصل
تبیین ارزشهاي اخلاقی و روش دوم مبارزه با هواي نفس است که به اختصار به این دو روش اشاره
می شود:
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
48 / پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی سال 20 ، دوره جدید، شماره 16 ، پاییز 1391
تبیین ارزشهاي اخلاقی و شکل گیري بصیرت اخلاقی
یکی ازروشهاي ناظر بر تعامل تفکر و تعبد تبیین ارزشهاي اخلاقی و شکل گیري بصیرت
اخلاقی در جامعه است. بصیرت و آگاهی اخلاقی در تربیت اخلاقی نقش مهمی دارد. علت اصلی
ارتکاب رفتارهاي ناشایست جهل و نادانی است. انسان ذاتا در پی خوشبختی و سعادت است و اگر
مرتکب رفتارهایی می شود که مایه بدبختی و شقاوت آنان می شود به سبب اشتباه در تشخیص
ماهیت سعادت و خوشبختی خود و یا به سبب اشتباه در تشخیص رفتارهایی است که آنان را به
خوشبختی می رساند. براي جلوگیري از انحراف اخلاقی مردم و ارتکاب رفتارهاي ناشایست راهی
جز ایجاد بصیرت و آگاهی اخلاقی نیست.
برخلاف برخی مکتبهاي تربیت اخلاقی، که تنها برآموزش و رشد تفکر اخلاقی تأکید دارند و
برخلاف برخی مکتبهاي تربیت اخلاقی که تنها به پرورش عادتهاي مطلوب اخلاقی توجه دارند در
سیرة پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) هم به رشد آگاهی و بصیرت اخلاقی و هم به پرورش و تقویت
گرایشها و عادتهاي اخلاقی توجه شده است؛ زیرا چنانکه برخی متفکران بدرستی بیان کرده اند،
دانستن اینکه » : رشد آگاهی و تفکر اخلاقی لزوماً به رفتارهاي مطلوب نمی انجامد. هیل می گوید
چیزي یا رفتاري خوب است بدین معنا نیست که شخص حتما آن را انجام خواهد داد یا نسبت به
.(23 :2004 ، هیل 1 )« آن نگرش مثبت پیدا خواهد کرد
یکی از روشهاي مهم در آموزش ارزشها و بصیرت و آگاهی اخلاقی داشتن بینشی کلی از
جهان و انسان است که ارزشهاي اخلاقی مورد نظر بر آن استوار شده است. تربیت اخلاقی زمانی
بر پایههایی محکم استوارخواهد بود که باورهایی متناسب با آن در روح و جان متربی ریشه دوانده
باشد و در این صورت است که میتوان امیدوار بود که درخت اخلاق روییده بر این زمین
حاصلخیز به ثمر بنشیند و صاحب آن از میوههاي شیرین و فرحبخش آگاهی و بصیرت اخلاقی،
عواطف عالی اخلاقی و رفتارهاي شایستۀ اخلاقی بهره مند گردد.
یکی از موضوعات جالب توجه در سیرة پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) این است که آنان اهمیت
زیادي براي آموزش بنیانهاي اخلاق و تربیت اخلاقی قائل شدهاند و در فرصتهاي مقتضی
میکوشیدند جهان بینی اسلامی را که زیربناي اخلاق و تربیت اخلاقی اسلامی است در درون
1 - Hill
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
مبانی، اصول و روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) / 49
متربیان آموزش دهند. در اینجا تنها به نقل چند نمونه از این آموزهها بسنده میشود. انس میگوید:
اي مردم، گویی » : رسول خدا درحالی که برناقه خود (عضیا) سوار بود، خطبه اي ایراد کرد و فرمود
مرگ بر دیگران نوشته شده و حق بر دیگران واجب شده است و گویی مردگان مسافرانی هستند
که بزودي به سوي ما باز می گردند؛ پس از آنان جاودانه ایم. هر مایه عبرتی را فراموش کرده و از
هر سختی و خشکسالی در امان مانده ایم. خوشا آنان که هر چه را از غیر گناه به دست آورده اند
میبخشند و با فقیهان و حکیمان مینشینند و با مسکینان و دون پایگان رفت و آمد دارند. خوشا آن
که نفسش خوار و خلقش نیکو و باطنش صالح است و شرش به دیگران نمیرسد. خوشا آن که
زیادي مال خود را میبخشد و زیادي سخنان خود را نگاه میدارد و به سنت عمل میکند و از
.(177 : مجلسی، 1404 ق، ج 74 ) « بدعت بیزاراست
در این روایت پیامبر(ص) نخست مبانی و فلسفۀ اخلاق و تربیت اخلاقی را بیان میکند و سپس
مردم را به رفتارهاي پسندیدة اخلاقی فرا میخواند. بر پایۀ این روایت، اعتقاد به خدا و معاد و
اعتقاد به اینکه انسان بندة خدا است و وظیفۀ او پیروي از دستور خدا است و سعادت و خوشبختی
او در همین است و اگر کسی به دستور خداوند عمل کند، نزد خدا با کسی که از دستور او
سرپیچی کند، یکسان نیست و خداوند در روز قیامت به حساب بندگان رسیدگی می کند؛
نیکوکاران را پاداش می دهد و بدکاران را مجازات میکند، بنیان اخلاق و تربیت اخلاقی نبوي
است.
با هیئتی از بنی تمیم خدمت » : به این سیره از پیامبر(ص) نیز توجه شود قیس بن عاصم می گوید
پیامبر(ص) رسیدیم. پیامبر(ص) به من فرمود: دستت را با آب و سدر بشوي. من این کار را انجام
دادم و برگشتم و گفتم اي رسول خدا، ما را موعظه اي کن تا از آن بهره مند شویم. فرمود: اي
قیس با هر عزتی ذلتی و با هر زندگی مرگی و با دنیا آخرتی است. همراه هر چیزي حساب
کنندهاي و بر هر چیزي مراقبی است. هر کار نیکی، پاداش و هر کار زشتی، عقاب دارد و هر اجلی
نیت ثبت شده است. اي قیس بناچار همراهی داري که با تو دفن می شود و در حالی که زنده است
و تو با او دفن میشوي در حالی که مردهاي. اگر همراه تو بزرگوار باشد، تو را بزرگ میدارد و
اگر پست باشد، تو را تسلیم میکند؛ جز با تو محشور نمی شود و تو نیز جز با او محشور نمیشوي
و جز از آن پرسیده نمیشوي و جز با او برانگیخته نمی شوي. پس همراه خود را جز صالح و
شایسته قرار مده که اگر شایسته باشد، جز با آن انس نمیگیري و اگر زشت باشد جز از آن وحشت
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
50 / پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی سال 20 ، دوره جدید، شماره 16 ، پاییز 1391
.(178 : مجلسی، 1404 ق، ج 74 ) « نمیکنی و این همراه تو جز عمل تو نیست
در این روایت نیز پیامبر(ص) با بیانی زیبا و دلنشین نخست جهان بینی و پایه هاي تربیت اخلاقی
را براي بالا بردن بینش بیان می کند؛ سپس قیس را به عمل نیکو فرا میخواند و از عمل زشت
برحذر میدارد. در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت براي بصیرت اخلاقی و فلسفه اخلاق و تربیت
اخلاقی از جهان بینی اسلامی استفاده میشود که در ایجاد انگیزه براي عمل به ارزشها و آموزههاي
بسیاري از پژوهشگران به این نتیجه رسیده اند که آگاهی از » : اخلاقی نیز مؤثر است. بنا به گفتۀ هیل
ارزشها به تنهایی، نمی تواند انگیزة لازم را براي عمل طبق آنها در شخص ایجاد کند. سرّ آن این
است که انگیزة عمل برطبق این ارزشها در اعتقادات بنیادین دربارة جهان هستی و زندگی انسان در
.(19 : هیل، 2004 ) « این جهان ریشه دارد و این باورهاي بنیادین عمدتاً باورهایی دینی هستند
مبارزه با هواي نفس
دیگر روش ناظر بر هماهنگی تفکر و تعبد در جامعه، مبارزه با هواي نفس است. مبارزه با هواي
نفس به معنی وادارکردن متربی به رفتارهاي پسندیده است که مخالف میلها وگرایشهاي نفسانی
است. از این رو هر گاه مربی، متربی را به رفتارهاي اخلاقی وادارکند، متربی بتدریج با آن خو
میگیرد و لذت آن را درمییابد و در این هنگام است که خود به خود و بدون نیاز به عامل بیرونی،
رفتارهاي اخلاقی را انجام می دهد و از رفتارهاي ضد اخلاقی دوري می کند و باهواي نفس خود
مبارزه می کند. معصومان(ع) براي وادار کردن متربی به رفتارهاي اخلاقی و مبارزه با هواي نفس
آنان را به صورت عملی با این رفتارها آشنا می کردند؛ براي نمونه به این سیره توجه شود:
پسرم، چه مبلغی ازآن هزینه باقی مانده است؟ گفت: » : امام صادق(ع) به فرزندش محمد فرمود
چهل دینار. فرمود: برو وآن را صدقه بده. محمد گفت: چیزي غیر از این باقی نمانده است! فرمود:
صدقه بده که خداوند متعال جاي آن را پر می کند. آیا نمی دانی که هرچیزي کلیدي دارد و کلید
روزي، صدقه است؛ آن را صدقه بده. فرزند امام(ع) آن را صدقه داد و ده روزي نگذشت که از
جایی چهار هزار دینار رسید و امام فرمود: پسرم، ما براي خدا چهل دینار دادیم و خداوند به ما
چهار هزار دینار داد. این سیره نشاندهندة این است که واداشتن دیگران به کارهاي شایسته ثمرات
« نیکویی دارد که یکی از آنها آشنا شدن با عمل و فواید آن و علاقه پیدا کردن به تکرار آن است
.(9 : (کلینی، 1365 ، ج 4
در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) استقلال در عمل به شناخت اخلاقی و فهم اخلاقی کمک
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
مبانی، اصول و روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) / 51
میکند؛ بدین معنا که شخص پس از تشخیص درستی یا نادرستی رفتار، مطابق تشخیص خود عمل
کند و تحت تأثیر مانعهاي درونی و بیرونی قرار نگیرد. مانعهاي درونی عمدتا همان گرایشها و
میلهاي نفسانی است که با رفتار درست اخلاقی در تضاد است و مانعهاي بیرونی نیز عمدتا مخالفتهاي اجتماعی است که در مقابل رفتار درست به دلایل متعدد، ظهور می کند.
به نظر میرسد این مطلب در سیرة پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) مورد توجه و تأکید است و
معصومان(ع) در روایات متعددي بر این مطلب تأکید کردهاند که مؤمن نباید در برابر امیال نفسانی
شما را به دوري از گرایشهاي نفسانی » : نامشروع خود کوتاه بیاید. امیرالمؤمنین(ع) میفرماید
سفارش میکنم که گرایشهاي نفسانی انسان را به کوري یعنی گمراهی در دنیا و آخرت فرا
.(113 : محدث نوري، 1408 ق، ج 12 ) « میخواند
بر شما از دو چیز می ترسم: پیروي از امیال نفسانی و » : آن حضرت در روایتی دیگر می فرماید
آرزوهاي دور و دراز. پیروي از هواي نفس انسان را از حق باز می دارد و آرزوهاي دور و دراز
.(235 : کلینی، 1365 ، ج 2 ) « انسان را از آخرت غافل می کند
اي هشام، عمل کم از عاقل پذیرفته » : از امام کاظم (ع) نیز روایت شده است که به هشام فرمود
« و مضاعف میشود؛ ولی عمل زیاد کسانی که تابع امیال نفسانی خویش و نادان هستند، رد میشود
اي هشام، عاقل دروغ نمیگوید هر چند موافق امیال » : 17 )؛ همچنین فرمود : (کلینی، 1365 ، ج 1
از هواهاي نفسانی خود » : 19 ). امام صادق(ع) میفرماید : کلینی، 1365 ، ج 1 ) « نفسانی او باشد
بپرهیزید؛ چنانکه از دشمنان خود دوري می کنید؛ زیرا مردم دشمنی سخت تر از پیروي هواهاي
.(335 : کلینی، 1365 ، ج 2 ) « نفسانی خود ندارند
مبناي دوم هماهنگی دین و اخلاق
در سیره معصومان (ع) دین و اخلاق نه تنها از یکدیگر جدا نیست، بلکه اخلاق بخشی از دین
و دین بنیاد و اساس اخلاق است. نتیجه و میوه ایمان توحیدي است و در نتیجه روح توحید در همه
آموزه هاي اخلاقی سریان دارد و از سوي دیگر روح اخلاق نیز بر همه رفتارهاي دینی سایه انداخته
است. افزون بر این، ایمان اسلامی پشتوانه اجرایی اخلاق اسلامی و از سوي دیگر، اخلاق اسلامی
نیز حافظ ایمان اسلامی است. در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) اخلاق بخشی از دین اسلام
است؛ زیرا اسلام افزون بر بعد اخلاقی، بعد اعتقادي، سیاسی و فقهی هم دارد.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
52 / پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی سال 20 ، دوره جدید، شماره 16 ، پاییز 1391
طبرسی، 1412 ق: 8): همانا مبعوث ) .« انّما بعثت لاُتَمم مکارِم الاخَلاق »: پیامبر اکرم(ص) فرمود
شدم تنها براي اینکه مکارم اخلاق را تکمیل کنم. بر پایۀ این روایت می توان گفت نه تنها هدف
دین تهذیب اخلاق است، بلکه اخلاق معادل دین است و دین چیزي جز اخلاق نیست.
ایمان به خداوند یگانه همه اخلاق اسلامی را به صورت خلاصه و فشرده در خود دارد و اخلاق
اسلامی نیز چیزي جز تفصیل و گسترش ایمان توحیدي نیست. بنابراین، روح توحید در تمام
آموزههاي اخلاقی اسلام جاري و ساري است و روح اخلاق در تمام اعمال دینی جاري و ساري
است. از سوي دیگر، ایمان اسلامی ضامن اجراي قواعد اخلاقی است؛ براي مثال، اگر اعتقاد به
معاد در کار نباشد، هیچ عاملی نمی تواند انسان را از پیروي هواها و هوسهاي خود باز دارد. در
.(21 : مقابل، اخلاق اسلامی نیز حافظ ایمان دینی است (امید، 1381
در سیره معصومان(ع) دین و اخلاق رابطه اي ناگسستنی و مستحکم دارد؛ در سیره آنها تمام
فضایل و رفتارهاي اخلاقی بخشی از دستور دینی است و نه چیزي مستقل از آن؛ براي نمونه
فضیلت عفت، اصلاح میان مردم، اهتمام به کار دیگران و رفع مشکلات آنها و حیا که از فضیلتهاي
اخلاقی است در سیره پیامبر(ص ) و اهل بیت (ع) به عنوان بخشی از دین اسلام و دستور دینی
کلینی، 1365 ، ج ) .« برترین عبادت عفت دامن و شکم است » : مطرح شده است. امام باقر(ع) فرمود
79 ) . در این روایت عفت دامن و شکم، عبادت تلقی شده است. در روایت دیگري اصلاح میان :2
صدقهاي که » : مردم صدقه (که عبادت مالی است ) به شمار آمده است. امام صادق(ع) می فرماید
خداوند آن را دوست دارد، اصلاح میان مردم است هنگامی که رابطه آنها به هم خورده باشد و
: کلینی، 1365 ، ج 8 ) « نزدیک کردن آنها به یکدیگر است هنگامی که از هم فاصله گرفته اند
191 )؛ هم چنین اهتمام به کار مردم، ویژگی اساسی مسلمانی دانسته شده است. پیامبر(ص) فرمود:
کلینی، ) « آن که شب را به صبح برساند و به امور مسلمانان توجهی نداشته باشد، مسلمان نیست »
203 ) و نیز حیا (شرم از رفتارهاي ناپسند) بعدي از ایمان به شمار آمده است. امام : 1365 ، ج 2
.( 291 : کلینی، 1365 ، ج 2 )« حیا از ایمان است و جایگاه ایمان در بهشت است » : صادق(ع) فرمود
از روایات پیشگفته، روشن می شود که اخلاق اسلامی در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت (ع)
پیوندي محکم با دین اسلام دارد. در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) اخلاق بخشی از دین اسلام
است؛ زیرا اسلام افزون بر بعد اخلاقی، بعد اعتقادي، سیاسی و فقهی هم دارد.
ارتباط دین با اخلاق: اینکه اخلاق اسلامی بخشی از دین است در سیره معصومان(ع) هدف
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
مبانی، اصول و روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) / 53
غایی دین اسلام تهذیب خلق و خوي آدمی است. روایاتی از پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) صادر شده
که مؤید این مطلب است؛ براي نمونه به این روایات توجه شود:
:(99 : کلینی، 1365 ، ج 2 ) « اکمل المؤمنین ایمانا احسنهم خلقا » : ( عنه (صلی الله علیه و آله
کاملترین مؤمنان از نظر ایمان، نیکخوترین آنها است.
271 ): شبیه ترین : صدوق، 1362 ، ج 2 ) « أشبهکم بی أحسنکم خلقا » :( عنه (صلی الله علیه و آله
شما به من، نیکخوترین شما است.
مردي نزد پیامبر(ص ) آمد و عرض کرد اي رسول خدا، دین چیست؟ فرمود نیکخویی. سپس
از سمت راست پیامبر(ص) آمد و عرض کرد دین چیست؟ فرمود نیکخویی. آن گاه از سمت چپ
آمد و عرض کرد دین چیست؟ فرمود نیکخویی. پس از پشت سر پیامبر(ص) آمد وگفت دین
مجلسی، 1404 ) « چیست؟ پیامبر رو به او کرد و فرمود مگر نمی فهمی؟ دین یعنی که خشم نگیري
.(393 : ق، ج 68
همۀ این روایات آشکارا ایمان را معادل نیکخویی دانسته اند و حتی روایت آخر، دین را معادل
خوش خلقی و خشم نگرفتن دانسته است. بر پایۀ این روایات می توان گفت نه تنها هدف دین
تهذیب اخلاق است، بلکه اخلاق معادل دین است و دین چیزي جز اخلاق نیست.
اصل دوم در هم تنیدگی تربیت اخلاقی و تربیت دینی
در هم تنیدگی تربیت اخلاقی و تربیت دینی بدین معنا است که اولا تربیت اخلاقی در سیره
پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) بخشی از تربیت دینی است و نه چیزي جدا و مستقل از آن. ثانیاً تربیت
اخلاقی در آموزه هاي دینی ریشه دارد. از آنجا که در سیرة پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) اخلاق
بخشی از دین اسلام است و رابطه عمیق این دو را به هم پیوند داده و دین اساس اخلاق و اخلاق
ثمرة دین است، طبیعی است که تربیت اخلاقی و تربیت دینی نیز با یکدیگر رابطه محکم و عمیق
داشته و درهم تنیده باشد؛ از این رو، پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) هم رفتارهاي اخلاقی خود و هم
فعالیتهایشان در تربیت اخلاقی همگی را به عنوان وظیفه اي دینی و نه مستقل از دین، انجام می
همانا مبعوث شدم » : دادند. بهترین مؤید این مدعا سخن معروف پیامبر اکرم(ص) است که فرمود
.(187 : محدث نوري، 1408 ق، ج 11 ) « تا مکارم اخلاقی را تکمیل کنم
مطابق این روایت هدف بعثت پیامبر(ص) تکمیل مکارم اخلاق در میان مردم بوده است؛ این
بدین معنا است که در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) تربیت اخلاقی عین تربیت دینی است. توجه
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
54 / پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی سال 20 ، دوره جدید، شماره 16 ، پاییز 1391
به این اصل در تربیت اخلاقی دو نتیجۀ عملی دارد: نخست اینکه تربیت اخلاقی را نمیتوان از
تربیت دینی جدا کرد. در طول تاریخ تعلیم و تربیت اسلامی نیز برخلاف کشورهاي سکولار،
تربیت اخلاقی نه جدا از تربیت دینی، بلکه در ضمن تربیت دینی صورت می گرفت. الاهوانی
معتقد است از آنجا که دین اسلام یکی از بنیادهاي اخلاق و اخلاق اسلامی بخشی از دین اسلام
است، مسلمانها از قدیم به آموزش دین اهتمام داشتند و در ضمن آموزش دین در واقع، تربیت
.( اخلاقی هم صورت می گرفت (الاهوانی، 1412 ق: 119
امروزه برخی کشورهاي پیشگام در سکولاریزم نیز به این نتیجه رسیدهاند که تربیت دینی در
رشد و ارتقاي ارزشهاي اخلاقی تأثیر دارد. هالستید و تیلور دربارة "عبادت جمعی" 1، که هر روزه
گرچه این روش مخالفانی دارد، برخی معتقدند این » : در مدارس انگلستان اجرا می شود، می گویند
.« کار در رشد و ارتقاي ارزشهاي معنوي و اخلاقی تأثیر دارد
دوم اینکه تربیت اخلاقی بدون تربیت دینی نمیتواند شاهد موفقیت را درآغوش بگیرد؛
چنانکه علوان گفته است، آراستگی به فضیلتهاي اخلاقی، ثمرة ایمان راسخ به خداوند (تربیت
دینی) است. اعتقاد به خدا و اعتقاد به اینکه او در تمام لحظات بر اعمال و رفتار ما ناظر است مانع
.(167 : آلوده شدن مسلمان به رذایل و رفتارهاي ناشایست می شود (علوان، 1412 ، ج 1
صاحبنظران تربیت اخلاقی در دنیاي معاصر نیز به این نتیجه رسیده اند که تربیت اخلاقی حتی
درکشورهاي سکولار نیز بدون تربیت دینی نمی تواند به اهداف خود برسد. هیل میگوید: بسیاري
از پژوهشگران به این نتیجه رسیده اند که تنها آگاهی از ارزشها انگیزة لازم براي عمل برطبق آنها
را در شخص ایجاد نمیکند. سرآن این است که انگیزة عمل بر طبق این ارزشها در اعتقادات
بنیادین دربارة جهان هستی و زندگی انسان در این جهان ریشه دارد و این باورهاي بنیادین عمدتاً
باورهایی دینی است؛ از این رو، آموزشهاي دینی بخش جدایی ناپذیر تربیت اخلاقی است (هیل،
.(234 :2004
روش
روشهاي ناظر بر اصل تعامل دین و اخلاق دو گونه است. یکی از روشهاي مرتبط با این اصل
پاك کردن محیط از مظاهر فساد است و روش دوم امر به معروف و نهی ا ز منکر یا حاکم نمودن
1 - Collective worship
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
مبانی، اصول و روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) / 55
فضاي اخلاقی در جامعه است. که به اختصار به این دو روش اشاره می شود:
پاك کردن محیط از مظاهر فساد
این روش بر اصل تعامل دین و اخلاق ناظر است. لازم به ذکر است متفکران آموزش و
پرورش از دیر باز به تأثیر منفی محیط نامناسب بر تربیت به صورت کلی و تربیت اخلاقی به
صورت خاص توجه داشته، و خواستار زدودن عوامل نامناسب و مخل شده اند. معتقدند محیط
فاسد مانع به ثمر رساندن تربیت اخلاقی می شود.
انسان براي ادامه حیات خود و براي تأمین نیازمندیهاي ضروري خود به ارتباط با محیط نیازمند
است. از سوي دیگر، آدمی معمولا از محیط خود تأثیر می پذیرد. اگر محیط صالح باشد، رفتار او
نیز صالح خواهد بود و به عکس .
بنابراین، محیط فاسد بتدریج انسان را فاسد می کند و او را به سوي رفتارهاي ناشایست سوق
میدهد. به همین سبب، میتوان گفت تربیت اخلاقی بدون محیط سالم امکانپذیر نخواهد بود
.(167 : (طباطبایی، 1375
دقت در سیرة پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) نشان می دهد که آنان با اصل زدودن عوامل نامناسب
موافق بوده، وآن را اجرا می کرده اند. نمونه هاي متعددي از این عمل در سیرة آنان به ثبت رسیده
است که برخی از آنها در اینجا نقل می شود:
هنگامی که امام صادق(ع) درحیره بر منصور وارد شد با او بودیم. » : هارون بن جهم می گوید
یکی ازکارگزاران منصور فرزندش را ختنه کرده و غذایی پخته بود و مردم را دعوت کرده بود.
امام (ع) نیز از جمله دعوت شدگان بود. امام(ع) بر سر سفره بود و غذا می خورد و گروهی نیز
همراه او بر سر سفره نشسته بودند که یکی از آنها آبی خواست و برایش کاسه اي شراب آوردند.
همین که شراب به دست مرد رسید، امام(ع) برخاست. از او درباره علت برخاستنش پرسیدند، آن
حضرت فرمود که پیامبر(ص) فرمود: کسی که بر سفره اي بنشیند که در آن شراب می خورند
.(268 : کلینی، 1365 ، ج 6 ) « ملعون است
افزون بر اینکه خود معصومان(ع) از محیط ناسالم دوري می کردند، مسلمانان را نیز از چنین
با بدعتگزاران مصاحبت و » : محیط هایی برحذر می داشتند. از امام صادق(ع) روایت شده است
نشست و برخاست نکنید که از نظر مردم یکی از آنها به شمار می آیید. پیامبر(ص) فرمود: هرکسی
376 ). و در روایتی دیگر می فرماید: : کلینی، 1365 ، ج 2 ) « بر دین دوست و همراه خود است
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
56 / پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی سال 20 ، دوره جدید، شماره 16 ، پاییز 1391
.(391 : کلینی، 1365 ، ج 2 ) « سزاوار نیست مسلمان با فاجر و احمق و دروغگو دوستی داشته باشد »
یکی از عوامل مهم تکوین و تغییر انسان، وضع محیطی مختلف اعم از زمان و مکان و محیط
اجتماعی است. منظور مجموعه علل و عوامل و اسبابی است که در افراد فکر و احساسات
بخصوصی ایجاد می کند و فرد و محیطش را میسازد. فضایی که در آن آلودگی، فساد و انحراف
است و امکان اصلاح و سازندگی وجود ندارد و یا فوق العاده ضعیف است و همچنان که در
محیطی که در آن بیماري است، امکان اصلاح و سازندگی وجود ندارد، طبعا براي سازندگی باید
آن را از آلودگی نجات داد، باید فضاي اخلاقی را از مظاهر فساد پاك کرد تا زمینه مناسبی براي
رشد اخلاقی ایجاد شود.
بر این اساس، زدودن موانع تربیت اخلاقی از محیط یکی از روشهاي تربیتی در سیرة
پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) است.
امر به معروف و نهی از منکر (ایجاد فضاي اخلاقی در جامعه)
مراد از فضاي اخلاقی یا حاکمیت امر به معروف و نهی از منکر در جامعه این است که
ارزشهاي اخلاقی در جامعه جایگاهی برتر بیابد و همه خود را موظف و متعهد به رعایت آنها
بدانند؛ به عبارت دیگر، ایجاد فضاي اخلاقی به معناي حاکم شدن ارزشهاي اخلاقی اسلامی است.
اما حاکمیت ارزشهاي اخلاقی نه به معناي حاکمیت ازطریق اعمال فشار و زور، بلکه بدین معنا
است که افراد ازصمیم قلب براي آنها ارزش قائل شوند؛ آنها را بپذیرند و به آنها پایبند باشند.
دقت در سیرة پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) نشان می دهد که آنان همۀ تلاشها وکوششهاي خود را
صرف حاکم کردن ارزشهاي اخلاقی اسلام و ایجاد فضاي اخلاقی در جامعه میکردند. پیامبر(ص)
در طول اقامت خود در مدینه با تدابیري خاص به بهترین وجه ارزشهاي اخلاقی اسلامی را در
جامعۀ مدینه حاکم کردند به گونه اي که کسی جرأت تخلف از آنها را به خود نمی داد. داستانی
هست دربارة جوانی که خدمت پیامبر(ص) رسید و از ایشان اجازة زنا کردن می خواست، مؤید این
مطلب است؛ زیرا هنگامی که جوان چنین درخواستی از پیامبر(ص) کرد، همۀ اصحاب به سوي او
هجوم بردند و او را از این کار منع کردند. این سیره نشان می دهد که همۀ مسلمانان از عمق وجود
خود ارزشهاي اخلاقی را پذیرفته و به آن پایبند بودند و به همین سبب، اگرکسی درصدد زیر پا
گذاشتن آنها بر میآمد با مخالفت و واکنش جدي آنها روبه رو شد.
هنگامی که فضاي اخلاقی مناسب به وجود بیاید، نسل جدیدي که در آن زیست می کند به
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
مبانی، اصول و روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) / 57
صورت عملی با ارزشهاي اخلاقی آشنا میشود و بر اساس ساز و کار تقلید و همرنگی، آن را در
زندگی روزمرة خود به کار می بندد و بدین ترتیب، بتدریج عادتهاي اخلاقی نیکو در آنها پرورش
و رشد می یابد و پایدار می شود. در دوران معاصر نیز ایجاد فضاي اخلاقی به عنوان روش تربیت
اخلاقی بسیار مورد توجه قرار گرفته است. لیکونا ایجاد فضاي اخلاقی را روشی مؤثر در تربیت
این روش موجب می شود دانش آموزان از مرحلۀ سخن فراتر روند » : اخلاقی می داند و می نویسد
.« و آنچه را میگویند، جامۀ عمل بپوشانند
کسی که در جامعهاي زندگی میکند که افرادش در مقابل ارزشهاي اخلاقی اسلام احساس
مسئولیت میکنند و در برابر زیر پا گذاشته شدن آنها واکنش نشان می دهند بتدریج با ارزشها و
ضد ارزشهاي اخلاقی آشنا میشود؛ به علاوه با سلسله مراتب ارزشها و ضدارزشها نیز آشنا میشود؛
زیرا مشاهده میکند که جامعه در برابر تخلف از برخی ارزشها، واکنش شدید و در مقابل تخلف
از برخی دیگر، واکنش ضعیف نشان می دهد؛ همچنین در می یابد کدام یک از آنها ثابت وکدام
متغیر است؛ درکجا باید رعایت شود و در کجا رعایت آنها لازم نیست. از سوي دیگر، رعایت
ارزشها با تأیید و واکنش مثبت دیگران و عدم رعایت آنها با واکنش منفی روبه رو می شود. همین
باعث میشود رعایت ارزشها با تجربیات خوشایند و عدم رعایت آنها با تجربیات ناخوشایند،
شرطی شود؛ نوعی احساس مثبت در رویارویی با رعایت ارزشها، و احساس منفی در رویارویی با
عدم رعایت ارزشها در او ایجاد شود؛ بدین ترتیب، فرد بتدریج با ارزشهاي اخلاقی اسلام آشنا
میشود و آنها را درونی میکند و در نتیجه، نظام ارزشی مطلوب در فرد، شکل میگیرد و پرورش
می یابد.
اینکه چرا در تربیت اخلاقی هم باید از عوامل بیرونی و هم از عوامل درونی کمک گرفت، در
دو ویژگی انسان ریشه دارد: نخست اینکه در وجود انسان دو لشکر صف آراستهاند: لشکر جهل و
لشکر عقل. وضعیت انسان در این دنیا به گونهاي است که گرایشها، عواطف، احساسات و
رفتارهاي مادي، که از لشکریان جهلند، زودتر از گرایشها و عواطف عالی که از لشکریان عقلند،
بروز و ظهور پیدا میکنند؛ زیرا انسان به طور معمول به دسته اول توجه بیشتري دارد و همین
موجب میشود زمینه براي رشد عواطف عالی، تنگ و محدود گردد و رشد و شکوفایی آنها
مستلزم فعالیت بیشتري باشد. یکی از ابزارهاي رسیدن به این هدف، امر و نهی است؛ امر و نهی، فرد
را وادار میکند برخلاف میل باطنیاش به دسته دوم نیز توجه کند، تا بتدریج زمینه براي شکوفایی
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
58 / پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی سال 20 ، دوره جدید، شماره 16 ، پاییز 1391
آنها نیز فراهم گردد. دوم اینکه افراد انسانی نیز در تأثیرپذیري از روشها با یکدیگر تفاوت دارند:
عدهاي از روشهاي بیرونی وگروهی نیز از روش درونی بیشتر تاثیر میپذیرند.
مبناي سوم هماهنگی حسن فعلی و حسن فاعلی
در اسلام کمال حقیقی انسان قرب به خدا است و مراد از قرب به خدا، نه قرب مکانی یا زمانی،
بلکه قرب وجودي است؛ به عبارت دیگر، کمال انسان این است که رابطۀ وجودیش با خداوند
متعال تقویت شود. هر اندازه این رابطه قویتر باشد، شخص به خداوند نزدیکتر و در نتیجه کاملتر
خواهد بود. بنابراین، ارزش اخلاقی فعل اختیاري انسان تابع میزان تأثیرآن در تقرب انسان به
خداوند متعال است. در عین حال باید توجه کرد که تقرب به خدا در صورتی براي انسان حاصل
می شود که رفتار افزون براینکه حسن فعلی دارد (یعنی خود عمل به خودي خود صالح است و در
تقرب انسان به خداوند تأثیري مثبت دارد) با انگیزة صحیح انجام شده باشد. اگر عمل صالح با
انگیزهاي نادرست انجام شود، برکمال انجام دهنده چیزي نمی افزاید؛ چنانکه اگر عمل ناصالح با
انگیزة صحیح انجام شود بر کمال وي چیزي نمی افزاید. بنابراین، دو چیز در ارزشمندي عمل
-162 : مؤثراست: صالح بودن خود عمل، صالح بودن انگیزة فاعل عمل (مصباح یزدي، 1367
.(172
در معیار ارزشمندي عمل اخلاقی در سیرة معصومان(ع) بر این نکته تأکید شده است که تنها
راه رستگاري و رسیدن به سعادت، پیروي از دستور خداوند است و این دستورها همگی در
آن که از خدا و پیامبر(ص) او » : دستیابی انسان به کمال مؤثر است. امیرالمؤمنین(ع) می فرماید
پیروي کند به رستگاري عظیم و پاداش فراوان دست یافته است و آن که از خدا وپیامبر(ص)
.(142 : سرپیچی کند، آشکارا زیان کرده و سزاوار عذاب دردناك است. (کلینی، 1365 ، ج 1
خداوند متعال هر مطلبی را که مورد نیاز مسلمانان است » : در روایتی از امام باقر(ع) آمده است
درکتاب خود نازل و براي پیامبر(ص) تبیین کرده و براي هر چیزي حدي قرار داده و دلیلی قرار
داده است تا به آن راهنمایی کند و براي هرکسی که از آن حد تعدي کند نیز حدي تعیین کرده
.(154 : کلینی، 1365 ، ج 1 ) « است
براساس این روایات راه رسیدن به سعادت وکمال پیروي از دستور خداوند است و در دین
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
مبانی، اصول و روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) / 59
اسلام هر دستوري که براي سعادت انسان لازم بوده است وجود دارد. بنابراین، دستورهاي اسلام از
جمله دستورهاي اخلاقی آن، همگی در استکمال انسان نقش ایفا می کند و به همین دلیل خداوند
به آنها دستور داده است. در روایات دیگري براین موضوع تأکید شده که عملی مقبول خداوند
است که با انگیزه اي صحیح انجام شده باشد و فرد در آن اخلاص داشته باشد. از امام صادق(ع)
خداوند عزوجل می فرماید: من شریک خوبی هستم. کسی که براي من و غیر » : روایت شده است
.(72 : حرعاملی، 1409 ق، ج 1 )« من عملی را انجام دهد، آن عمل براي غیر من خواهد بود
برپایۀ این روایت، رفتارهایی مقبول درگاه خداوند واقع می شوند که تنها براي امتثال دستور
خداوند انجام شده باشد. در روایت دیگري امام صادق(ع) در ذیل آیه" تا شما را بیازماید که کدام
مراد بیشتر عمل کردن نیست بلکه مراد صواب و درست است » : یک از شما نیکوکارترید"، فرمود
و درستی عمل یعنی خوف از خدا و نیت صادق و حسنه... . عمل خالص این است که نخواهی
.(16 : کلینی، 1365 ، ج 2 ) .« کسی جز خدا تو را برآن ستایش کند
از آنچه گفته شد روشن می شود که در سیرة پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) معیار ارزشمندي رفتار
اخلاقی این است که اولا رفتار، پسندیده باشد. ثانیاً شخص آن رفتار را با انگیزة پیروي از دستور
خداوند متعال انجام دهد؛ همچنین مشخص شد عمل پسندیده این است که در رسیدن انسان به
کمال و سعادت حقیقی تأثیري مثبت داشته باشد.
اصل سوم درهم تنیدگی انگیزه و عمل
یکی دیگر از اصول تربیت اخلاقی در سیرة پیامبر(ص) و معصومان(ع) که در مبناي سوم یعنی
حسن فعلی و حسن فاعلی ریشه دارد، این است که تربیت اخلاقی در صورتی به مقصد نهایی خود
می رسد که هم ظاهر از رفتارهاي ناشایسته پاك شده باشد، هم باطن از انگیزه هاي ناشایست.
به نظر میرسد در سیرة معصومان(ع) هر عمل، ظاهري دارد و باطنی. ظاهرعمل همان حرکاتی
است که از اعضا و جوارح انسان صادر میشود و باطن و روح عمل، انگیزهاي است که انسان را به
رفتار وادار کرده است. اگر عملی تنها از ظاهر خوب برخوردار باشد، ارزشی ندارد؛ چنانکه اگر
تنها از باطن و روح خوب برخوردار باشد، ارزشی ندارد. در عین حال، نقش باطن در ارزش دادن
به عمل بیش از نقش ظاهر است، به همین دلیل در سیره بر اخلاص نیت و پاك کردن درون از
همانا ارزش اعمال به نیت است و هر » : انگیزه هاي پلید بیشتر تأکید شده است. پیامبر(ص) فرمود
کسی به حسب آنچه نیت کرده است، بهره مند می شود. کسی که جهاد کند و نیتش دستیابی به
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
60 / پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی سال 20 ، دوره جدید، شماره 16 ، پاییز 1391
اجر الهی باشد، اجر او به عهده خدا است و کسی که براي رسیدن به منافع دنیایی یا گرفتن اسیر
« ارزشمند و آزاد کردن آن در برابر فدیه جهاد کند، جز آنچه قصد کرده به دست نمی آ ورد
.(48 : (حرعاملی، 1409 ق، ج 1
روش
روشهاي ناظر بر اصل تعامل انگیزه و عمل دو گونه است: یکی از روشهاي مرتبط با این اصل
پاك کردن تحریک ایمان و اعتقادات دینی متربیان است و روش دوم پرورش میل و اشتیاق است
که به اختصار به این دو روش اشاره می شود .
تحریک ایمان و اعتقادات دینی متربیان
از روشهاي ناظر بر تعامل اخلاق و انگیزه، تحریک ایمان است در این روش معصومان(ع) با
توسل به ایمان و اعتقادات دینی متربیان و تحریک آن، متربیان را به رفتارهاي اخلاقی سوق
میدادند. در عین حال، معصومان(ع) براي ترغیب مردم به دوري کردن از این رفتار ضد اخلاقی از
مایههاي ایمانی آنان استفاده میکردند. به این سیره توجه شود: از ابی بصیر نقل شده است که
همسایهاي داشته از عمال و کارگزاران حکومتی که از راه حرام، ثروتی به هم زده بود و شبها
مجالس برپا میکرد و خوانندگان زن در آن میخواندند و مجلسیان نیز مست میکردند. این باعث
آزار و اذیت ابوبصیر میشد. از این رو ابوبصیر، بارها از او میخواست که از این کار دست بردارد.
همسایه ابوبصیر با مشاهده اصرار وي به او میگوید: ابا بصیر! من فردي ام که به این امور دچار
شدهام [و توان ترکش را ندارم] اما تو سالمی و در راه؛ حال مرا براي امامت ابا عبدالله توضیح ده؛
شاید خداوند مرا از این وضع خلاص کند. ابوبصیر میگوید: من در مسافرت به مدینه، حال و وضع
او را براي امام صادق(ع) بیان کردم. امام فرمود: زمانی که به کوفه برگشتی، همسایه ات به دیدن تو
خواهد آمد؛ از قول من به او بگو: ازآن کارها دست بکش؛ من قول میدهم و متعهد میشوم که
خداوند تو را وارد بهشت کند. ابابصیر میگوید: بعد از بازگشت، وعده امام(ع) را به او گفتم. او از
من پرسید: به راستی امام صادق(ع) چنین فرمود: گفتم: آري، بعد از چند روزکسی دنبالم فرستاد
وقتی وارد شدم، دیدم پشت در خانهاش برهنه ایستاده است گفت: اي ابابصیر! همه آنچه داشتم به
صاحبانش بازگرداندم و چیزي برایم نمانده است، من از چند تن از دوستان و برادرانم براي او
نیازهاي اولیه را تهیه کردم. بعد ازچند روز پیام فرستاد که مریضم. به عیادت او رفتم و به معالجه او
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
مبانی، اصول و روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) / 61
پرداختم؛ اما فایده اي نکرد. هنگام احتضار بیهوش شد. بعد از اینکه به هوش آمد گفت: ابا بصیر!
کلینی، ) « امام صادق(ع) به وعدهاش وفا کرد. ابوبصیر میگوید: همسایهام این را گفت و مرد
395 ). در این سیره امام(ع) با تحریک ایمان و اعتقاد همسایۀ ابوبصیر به خدا و معاد و : 1365 ، ج 1
بهشت، او را از رفتارهاي ناشایست باز میدارد و به رفتارهاي شایسته وا می دارد.
پرورش میل و اشتیاق در به دست آوردن فضیلتها و توانایی مخالفت با رذیلتها
دیگر روش ناظر بر تعامل اخلاق و انگیزه، پرورش انگیزه و گرایش در مردم به کارهاي نیک
و نیز ایجاد نفرت و کراهت در مردم نسبت به کارهاي زشت و به دنبال آن، بازداشتن مردم
ازکارهاي ناشایست اخلاقی است. سخنانی که از پیامبر(ص) در این خصوص صادر شده بسیار
الترغیب والترهیب من الحدیث » است به گونهاي که برخی از دانشمندان مسلمان کتابی مستقل با نام
تألیف کرده اند. براي روشن ترشدن این مطلب چند نمونه از ترغیبها و ترهیبها در سیرة « الشریف
پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) در اینجا نقل می شود. پیامبر(ص) در ترغیب به عفو و گذشت و فرو
هر گاه خشم شما را تحت فشار قرار داد با عفو و گذشت آن را رفع کنید » : خوردن خشم میفرماید
در روز قیامت منادي ندا می دهد، هرکه پاداش او بر عهده خداوند است برخیزد. جز عفوکنندگان
دیلمی، ) « بر نخیزند؛ آیا سخن خداوند (درقرآن) را نشنیده اند: فمن عفا و اصلح فاجره علی الله
.(337 : 1408 ق، ج 3
بنده مسلمانی نیست که در رفتار خود با » : امام صادق(ع) در ترغیب به اخلاص می فرماید
خداوند خالصانه عمل کند و حق خداوند را از نفس خود بگیرد و حقی را خداوند براي نفس او
معین کرده ادا کند، جزاینکه خداوند به او دو ویژگی عنایت می کند: رزقی الهی که به آن قناعت
: مجلسی، 1404 ق، ج 72 ) « کند و به دیگران نیازمند نباشد و رضایتی الهی که او را نجات دهد
کسی که در پی » : 25 )؛ همچنین امام صادق(ع) درباره رسیدگی به برادران ایمانی می فرماید
برآوردن نیاز برادر مؤمن خود است، خداوند نیز تا هنگامی که وي در این کار است، در پی تأمین
.(286 : مجلسی، 1404 ق، ج 17 ) « نیازهاي او است
دارایی » : آن حضرت در روایتی دیگر به سدیر صیرفی دربارة ثروت و پیامدهاي آن می فرماید
کسی بسیار نمی شود مگر اینکه حجت خداوند علیه او نیز بیشتر می شود. اگر توانایی دفع حجت
خدا علیه خود را دارید، آن را دفع کنید. سدیر به امام(ع) عرض کرد، اي فرزند رسول خدا با چه
.(302 : مجلسی، 1404 ق، ج 17 ) « چیزي؟ امام (ع) فرمود: با برآوردن نیازهاي برادرانتان با داراییتان
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
62 / پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی سال 20 ، دوره جدید، شماره 16 ، پاییز 1391
چنانکه گفته شد، بیان پیامدهاي رفتارهاي اخلاقی موجب می شود در متربی نسبت به رفتارهاي
پسندیده میل و اشتیاق و نسبت به رفتارهاي ناپسند نفرت وکراهت به وجود آید. میل واشتیاق
سرچشمۀ انگیزة اقدام به رفتارهاي شایسته و نفرت وکراهت سرچشمۀ انگیزة ترك رفتارهاي ناپسند
می شود؛ زیرا انسان طبیعتا به آنچه به او سودي می رساند گرایش دارد و به دنبال آن است و از
آنچه به او زیانی می رساند، متنفر است و از آن پرهیز می کند.
جمعبندي و نتیجه گیري
تربیت اخلاقی، مجموعهاي از اقدامات است که به منظور آموزش اصول اخلاقی و پرورش
فضیلتهاي اخلاقی مطلوب اسلام صورت می گیرد. هدف اصلی تحقیق شناسایی مبانی، اصول و
روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) بود. در این پژوهش سه پرسش اصلی
درباره تربیت اخلاقی در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) مطرح بود. در بررسیهاي عمیق کیفی از
منابع پژوهش سه مبنا استنباط شد که هر مبنا بر اصول و روشهایی ناظر است که مورد بحث و
بررسی قرار گرفت. جمعبندي مبانی، اصول و روشهاي مورد مطالعه حاکی است که در سیرة
پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) اخلاق و تربیت اخلاقی از ایمان و اعتقاد به خدا سرچشمه می گیرد.
معصومین همواره در سیره تربیتی خود پرورش متربیانی را مورد توجه قرار دادهاند که بتوانند وظیفۀ
اخلاقی خود را در موارد گوناگون، مستقلاً یا با مراجعه به مراجع معتبر، تشخیص دهند و بدون
تأثیرپذیري از موانع بیرونی و درونی به وظیفۀ اخلاقی خود عمل کنند؛ علاوه بر این، دقت در سیرة
پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) گویاي این است که در این سیره، نگاه متعادل به عقل، وحی، دین،
اخلاق، حسن فعلی و حسن فاعلی همواره مد نظر بوده است؛ یعنی اینکه نه این منابع کنار زده
شود و نه دربارة آن بزرگنمایی گردد بلکه هر کدام از آنها در حد واقعی خود به رسمیت شناخته
شوده؛ این نگاه است که به تربیت اخلاقی جامعیت می دهد و سیاستگذاران نظام آموزشی و
فرهنگی میتوانند با برنامه ریزي مطلوب خود این نگاه تربیتی را در کل نظام آموزشی و فرهنگی
تسري دهند.
از این رو پیشنهاد این پژوهش براي سایر پژوهشگران به منظور عمق و غنا بخشیدن به این
موضوع این است که به طور جداگانه پژوهشهایی در بارة هر کدام از مبانی، اصول و روشهاي
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
مبانی، اصول و روشهاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) / 63
تربیت اخلاقی به عمل آید تا بر اساس یافته هاي همخوان این پژوهشها دستمایه هایی براي تدوین
الگوي تربیت اخلاقی بر اساس آموزه هاي تربیت اخلاقی در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) فراهم
آید تا زمینه را براي تحقیق تجربی ممکن سازد .
از محدودیتهاي پژوهش این بود که هرچند در استنباط مبانی تربیت اخلاقی از احادیث و
روایات وارد شده از تربیت اخلاقی در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) نهایت تلاش و دقت به
خرج داده شد، ممکن است در مواردي با استنباطات اندیشمندان حوزه دین کاملا یکسان نباشد که
لازم است مورد توجه قرار گیرد.
منابع فارسی
قرآن کریم
ابن ابی الحدید، عبدالحمید ( 1384 ق). شرح نهج البلاغه. قاهره: بی نا.
امید، مسعود ( 1381 ). درآمدي بر فلسفه اخلاق از دیدگاه متفکران مسلمان معاصر ایران. ج 1. تبریز: دانشگاه
تبریز، مؤسسه تحقیقات علوم اسلامی انسانی.
امین، سید محسن ( 1376 ). سیره معصومان. ترجمه محمد باقر حجتی. چ 2. تهران: سروش.
الاهوانی، احمد فواد ( 1412 ق). التربیه فی الاسلام. چ 2. ج 1. قاهره: دارالمعارف.
باقري، خسرو ( 1379 ). نگاهی دوباره به تربیت اسلامی. چ 4. ج 1. تهران: انتشارات مدرسه.
1). تربیت اخلاقی و ضرورت نگاهی دوباره به آن. ج 2. تهران: نشر اسلامی. بناري، علی همت ( 379
1ق). وسائل الشیعه. چ 8. ج 1. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام. حر عاملی، محمد بن الحسن ( 409
دیلمی، حسن بن ابی الحسن ( 1408 ق). ارشاد القلوب. ج 3. قم: انتشارات شریف رضی.
شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه ( 1362 ). خصال. چ 5. ج 2. قم : انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طباطبائی، سید محمد حسین ( 1375 ). سنن النبی. ترجمه محمد هادي فقهی. تهران: دفتر نشر اسلامی.
طبرسی ، رضی الدین حسن بن فضل ( 1412 ق). مکارم الاخلاق. چ 6. قم: انتشارات شریف رضی.
طوسی، خواجه نصیر الدین ( 1369 ). اخلاق ناصري. تصحیح مجتبی مینوي و علیرضا حیدري. ج 4 . تهران:
خوارزمی
علوان، عبدالله، ناصح ( 1412 ) . تربیه الاولاد فی الاسلام. ج 1. طبعه الثالثه. بی جا. بی نا.
6. تهران: دارالکتب الاسلامیه. ،1،2،4، کلینی، ( 1365 ). اصول کافی. ج 8
مازندرانی، مولی محمد صالح ( 1081 ق). شرح اصول الکافی. چ 7. ج 5. بی جا. بی نا.
74 . تهران: دارالمکتب السلامیه. ،72 ،68 ، مجلسی، محمد باقر ( 1404 ق). بحارالانوار. چ 5. ج 17
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
64 / پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی سال 20 ، دوره جدید، شماره 16 ، پاییز 1391
12 . قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام. ، محدث نوري، حسین ( 1408 ق ). مستدرك الوسائل. چ 6. ج 11
مدرسی، محمدرضا ( 1371 ). فلسفه اخلاق. چ 2. تهران: سروش.
مصباح یزدي، محمد تقی ( 1367 ). فلسفه اخلاق. چ 3. تهران: انتشارات اطلاعات.
منابع انگلیسی
Combs, J & Danial, R. (1991) .Philosophical Inquiry;Conceptual analysis. In E.
C. (ed). Forms Of curriculum Inquiry State university of new York press.
Curriculum material of the CASE.
Hill, B, V.(2004). Values Education in Schools: Issues and Challenges. in Primary
and Middle Years Educator. vol. 2, issue 2.
|||
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com__

نوشتن دیدگاه