چکیده:

تهدیدها و آسیب های فراوانی در دهه های اخیر نهاد خانواده را به چالش کشیده است. از این رو، ارائه یک خانواده آرمانی از منظر دینی جهت رویارویی با تهدیدهای نوین، ضروری به نظر می رسد. در این نوشتار به بررسی خانواده آرمانی مطلوب در اندیشه امام سجاد علیه السلام با روش تحلیل متن می پردازیم. ترسیم خانواده آرمانی براساس ویژگی ها و ارائه راهکارهای تحقق این نهاد، از اهداف این پژوهش به شمار می رود. خانواده آرمانی، اگرچه برای پاسخ گویی به نیاز جنسی شکل می گیرد، ولی به دلیل داشتن مبانی توحیدی و ارائه ویژگی ها و راهکارهای برگرفته از مبانی وحیانی، به پرورش انسان های موحد می پردازد و زمینه تشکیل جامعه آرمانی را فراهم می کند.

مقدّمه
خانواده یکی از مهم ترین نهادهای جامعه به شمار مـی آید و در پی پاسخ گویی به یکی از نیازهای مادی که همان نیاز جنسی است، می باشد. خـانواده قدرتمندترین کانون اثرگذاری و مـؤثرترین مـرکز برای سامان دهی اجتماع و عامل تشکل و نظام دهی به جامعه است. در دهه اخیر، تهدیدها و آسیب هایی خانواده را به چالش کشیده و پیامدهای ناگواری برای آن به بار آورده اند. نادیده گرفتن یا انکار تفاوت های طبیعی زن و مرد، گـسترش روابط آزاد جنسی، رفع محدودیت های ارتباط بین زنان و مردان در محیط های عمومی و افزایش فرزندان نامشروع، و خشونت های خانوادگی، از بارزترین تهدیدها و آسیب هایی هستند که جوامع امروزی را تهدید می کنند. این آسیب ها محصول رویکردهایی هستند که از پشـتوانه نـظریه های به ظاهر علمی برخوردارند و در حال گسترش در همه جوامع اند.

بنابراین، ارائه الگویی مطلوب از خانواده دینی، جهت تبیین منطقی و کارآمد از نظریه اسلام در زمینه خانواده، ضروری به نظر می رسد. از همین رو، ما در این نوشتار بـه ارائه الگـویی مطلوب از خانواده دینی در قالب ویژگی ها و راهکارها، از دیدگاه امام سجاد علیه السلام می پردازیم.

در این زمینه کتابی که مستقل و مستقیم به موضوع پرداخته باشد، یافت نشد؛ ولی کتاب های زیر غیرمستقیم به موضوع پرداخـته اند: در آمـدی بر نظام خانواده در اسلام، (سالاری فر، 1385) اسلام و جامعه شناسی خانواده، (بستان، 1385) اخلاق در قرآن، (مصباح، 1380) و خانواده در اسلام. (بستان، 1390)

سؤال اصلی مقاله عبارت است از: خانواده آرمانی در اندیشه امام سجاد علیه السلام، چه ویژگی ها و راهـکارهایی دارد؟

هـمچنین سـؤال های فرعی عبارت اند از:

1- امام سجاد عـلیه السلامچه ویـژگی هایی بـرای نهاد خانواده آرمانی در سه محور ازدواج، ساختار و کارکردها بیان می کند؟

2- براساس اندیشه امام سجاد علیه السلام، چه راهکارهایی می توان برای تحقق و استحکام خانواده مـطلوب ارائه کرد؟

بـا پاسـخ به سؤال های فوق، ویژگی ها و راهکارهای تحقق خانواده مـطلوب از دیـدگاه امام سجاد علیه السلام روشن خواهد شد.
ویژگی های خانواده آرمانی

از دیدگاه امام سجاد علیه السلام، سعادت و کمال انسان در بندگی و قرب او تـبلور مـی یابد و تـوحیدمحوری، مهم ترین ویژگی جامعه مطلوب و نهادهای تشکیل دهنده آن است. در این نوشتار، بـه برخی دیگر از ویژگی های خانواده آرمانی در اندیشه امام سجاد علیه السلام در سه محور ازدواج، ساختار خانواده و کارکردهای آن می پردازیم.
1- ویژگی های سـنت ازدواج

ازدواج در جـامعه آرمـانی نسبت به سایر جوامع ویژگی های متمایزی دارد که ما در این نوشتار بـه بـرخی از آنها از دیدگاه امام سجاد علیه السلام اشاره می کنیم:

1ـ1) تقدس سنت ازدواج: از جمله عواملی که در سوق یابی به ازدواج، دوری گزیدن از جـایگزین احـتمالی، ایـجاد آمادگی های فردی و اجتماعی برای مقابله با عوارض و آسیب های احتمالی پیوند زناشویی و در نـتیجه، حـفظ و تـثبیت خانواده، نقشی تعیین کننده دارد، تلقی ارزشی از پیوند زناشویی، و به تعبیری، قداست داشتن آن است. بـه اعـتقاد صـاحب نظران، یکی از عوامل مهم سقوط جایگاه خانواده در غرب، فرایند عمومی دنیوی شدن یا تقدس زدایی بـوده اسـت که افزون بر دیگر حوزه های حیات اجتماعی، بر نهاد خانواده نیز به شـدت تـحت تـأثیر گذاشته است. در نتیجه این فرایند، ازدواج که پیش تر اقدامی مقدس و دینی تلقی می شد، رفـته رفته قـداست خود را از دست داد و به یک قرارداد مدنی صرف مبدل شد.

نهاد خانواده از منظر اسـلام، دارای جـایگاه و قـداست ویژه ای است که قابل مقایسه با هیچ نهاد دیگری نیست. حکمت قداستی که اسلام بـه خـانواده بخشیده است، ارزش گذاری معنوی بر پیوند خانوادگی، زمینه سازی برای تقویت این رابـطه، و پیـشگیری از فـروپاشی آن است.

قداست ازدواج و خانواده، سد محکمی در برابر سوءاستفاده جنسی از زن به عنوان یک کالا یا ابـزار فـروش کـالا، و در واقع مانع بردگی مدرن زن است. خطری که امروز نسل بشر را تهدید مـی کند، تـقدس زدایی از کانون خانواده است. (محمدی ری شهری، 1389، ص 11ـ12)

اسلام کوشیده است نگاه قدسی به ازدواج را در میان مردم گسترش دهد. ایـن مـدعا، از تعبیرهای روایات اسلامی با دلالت های صریح یا تلویحی استفاده می شود. نمونه های زیـر، رویـکرد ارزشی و قدسی اسلام به خانواده را منعکس مـی سازند: امـام سـجاد علیه السلام فرمودند: «هرکس برای رضا و خشنودی خـداوند ازدواج کند و با خویشان خود صله رحم نماید، خداوند او را در قیامت مفتخر و سربلند می کند.» (طـبرسی، 1385ق، ص 166)

ازدواج، از نـظر حقوقی کاری جایز است؛ امـا از دیـدگاه اسلام، افـزون بـر ایـنکه مستحب است، می تواند وجوب هم داشـته و دارای ارزش اخلاقی باشد و در نهایت، موجب کمال نفسانی انسان نیز بشود. امام سـجاد عـلیه السلام با تأکید بر نقش نیت در کـار اخلاقی، تشکیل خانواده بـا نـیت الهی را سربلندی و رسیدن به سـعادت در آخـرت معرفی می کند. این امر بر ارزش اخلاقی ازدواج دلالت می کند. ازدواج صرفا پدیده ای دنیوی نیست، بلکه مـی تواند مـوجب تکامل و نزدیکی انسان به خـداوند بـاشد.

ایـن دیدگاه در مقابل نـگرشی اسـت که رشد معنوی را در دوری از ازدواج مـی جوید. اگـر در آموزه های اسلام به افراد سفارش می شود که پیش از اقدام به ازدواج، برای انتخاب همسر و انـجام مـراسم در مراحل بعدی، رفتارهای خود را با نـماز، دعـا و توکل بـر خـدا هـمراه کنند، به این دلیـل است که به ازدواج رنگ و بوی معنویت دهند و به آن تقدس بخشند تا بتوانند زمینه تکامل انسانی را فـراهم آورنـد. (سالاری فر، 1385، ص 34)

1ـ2) انتخاب آگاهانه: یکی دیگر از مـهم ترین ویـژگی های ازدواج در نـهاد خـانواده کـه نقشی بسیار تـعیین کننده در سـرنوشت خانواده دارد، انتخاب آگاهانه همسر است. کارشناسان امور خانواده بر این باورند که بسیاری از مشکلات و اختلالات خـانوادگی، در ضـعف مـجاری اطلاع رسانی، شتاب زدگی و عدم انجام مطالعات دقیق در مـرحله گـزینش، اعـتماد بـی مورد بـه اظـهارنظرهای واسطه ها و اطرافیان، جدی نگرفتن برخی نقاط ضعف مهم یا توجیه آنها، کم توجهی به اوصاف بایسته، و در مواردی فریب کاری و اغفال آگاهانه ریشه دارد.

در هر جامعه ای، شیوه های کم وبیش مرسومی متناسب بـا شرایط فرهنگی، ضرورت های عصری و حساسیت های محیطی برای عبور از این مرحله وجود دارد که افراد آن جامعه به فراخور حال، در فرایند انتخاب همسر از آنها سود می جویند؛ برای مثال، بسیاری از جوانان امروزی در غرب، بـه شـیوه هم خانگی روی آورده اند و آن را دوره ای آزمایشی و مقدماتی برای ورود به ازدواج تلقی می کنند. (اچ ترنر، 1378، ص 269)

به هرحال، معرفی شیوه های مناسب و کارآمد، و بی اعتبار ساختن شیوه هایی که از درصد اطمینان کمی برخوردارند، احتمال دست یابی به انتخاب درست و مـصونیت از گـرفتار شدن به برخی پیامدهای ناگوار را تا حد قابل توجهی افزایش خواهد داد.

نظام حقوقی اسلام، تحقیق از مجاری مختلف، گفت وگوی مستقیم دوطرف و دیگر راه های احـتمالی را کـه موجب شناخت هرچه بیشتر افـراد خـواهان زناشویی نسبت به یکدیگر می شود، به صورت مشروط و با رعایت حدود و ضوابط خاص، مجاز شمرده است. اسلام حتی اقدام هایی مانند ملاقات حضوری به منظور آگـاهی یـافتن از خصوصیات فیزیکی طرف مـقابل را تـجویز یا بدان ترغیب نموده است. (بستان، 1385، ص 173ـ174)

امام سجاد علیه السلام فرمودند: «هرکه خواهد زن بگیرد، از موی او نیز بپرسد، همان گونه که از زیبایی اش می پرسد؛ که موی یکی از دو قسمت زیبایی است.» (طبرسی، 1370، ص 200)

در آموزه های دینی، بـا تـأکید فراوان بر به کارگیری عقلانیت و پرهیز از غلبه احساسات در زمان انتخاب همسر، زمینه پشیمانی بعد از ازدواج را از بین برده است.

1ـ3) همسان همسری: یکی دیگر از ویژگی های مهمی که مورد توجه کارشناسان مسائل خانواده در حوزه جامعه شناسی در مـرحله ازدواج و تشکیل خـانواده قرار گرفته، «همسان همسری» است. از مجموع دیدگاه های ارائه شده، چنین استنباط می شود که همسانی زوج در ویژگی های شخصیتی، موقعیت تحصیلی، مـوقعیت خانوادگی و شرایط سنی و فرهنگی، بقا و استحکام زندگی مشترکشان را تا حد زیـاد تـضمین خـواهد کرد، و ناهمسان همسری میان دو همسر، سرچشمه کشمکش های خانوادگی است. (ساروخانی، 1380، ص 41)

از مهم ترین انواع همسانی زوج که در موفقیت زندگی مـشترک نـقشی اساسی ایفا می کند، همسانی فرهنگی آنان است که گونه های مختلف اشتراک در زبان، دیـن، مـلیت، نـظام ارزشی، بینش ها و باورها را شامل می شود. بدون شک، همسان همسری، شرط لازم در هم زیستی بی دغدغه انسان ها و محوری ترین نقطه وفـاق و همبستگی آنهاست و این به دلیل تأثیر آن بر جلب محبت متقابل، کاهش سوءتفاهم ها و حـل آسان تر مشکلات احتمالی، و در نـتیجه رسـیدن خانواده به آرامش است. از سوی دیگر، فقدان زمینه مشترک، امکان برقراری ارتباط مثبت را دشوار می سازد و افراد را به صورت جزیره های مجزا و مستقل از یکدیگر درمی آورد. (بستان، 1385، ص 195)

در اسلام، بر اصل همسان همسری به عنوان معیار همسرگزینی و ضـامن انسجام خانواده، در ذیل عنوان «کفویت» تأکید شده است؛ اما دیدگاه ارزشی اسلام، تعریف خاصی از کفویت زن و شوهر ارائه داده است. به موجب این تعریف، با برخی جنبه های همسان همسری (همسانی دینی، ایمانی و اخلاقی) برخورد ایـجابی، و بـا برخی از جنبه های دیگر آن (همسانی نژادی، قومی و طبقاتی) برخورد سلبی صورت گرفته است.

اگر همسانی ایمانی و اخلاقی همسران، به درستی رعایت شود، احتمال بروز آسیب های ناشی از ناهمسانی نژادی، قومی و طبقاتی زنـ وشوهر بـه شدت کاهش می یابد.

زراره از امام محمدباقر علیه السلام نقل می کند که: پدرش، امام سجاد علیه السلام در یکی از سفرهایش به مکه، زنی را از خانواده ای بی بضاعت خواستگاری کرد و بعد از آن، او را برای خود تزویج نمود. یکی از همراهان حـضرت بـه محض آگاهی از این امر، بسیار ناراحت شد که چرا حضرت چنین زن بی بضاعتی را انتخاب کرده است. وی به تفحص و تحقیق پرداخت تا بداند که این زن کیست و از چه خانواده ای است و چون به ایـن نـتیجه رسـید که زن از خانواده ای گمنام و بی بضاعت اسـت، فـورا بـه محضر مبارک امام سجّاد علیه السلام آمد و پس از اظهار ارادت، عرض کرد: یابن رسول اللّه! من فدای شما گردم؛ این چه کاری بود کـه کردید؟ چـرا بـا چنین زن بی بضاعتی، از چنین خانواده ای ازدواج کردید که هیچ شـهرت و ثـروتی ندارد. این امر حتی برای مردم نیز مسئله انگیز شده است.

امام سجاد علیه السلام فرمودند: «من گمان می کردم که تـو شـخصی خـوش فکر و نیک سیرت هستی. خداوند متعال به وسیله دین مبین اسلام تـمام این افکار ـ خرافی و بی محتوا ـ را محکوم و باطل گردانده، و این نوع سرزنش ها و خیالات را ناپسند و زشت شمرده است.» آنچه در انتخاب هـمسر بـرای ازدواج و زندگی مهم است، ایمان و تقواست و آنچه امروز مردم به آن می اندیشند، افـکار جـاهلیت است و ارزشی نخواهد داشت. (اهوازی، 1412ق، ص 45)
2- ویژگی های ساختاری نهاد خانواده

مجموعه پایگاه ها و نقش ها که خاصیت تقسیم اجـتماعی کـار را نـشان می دهند، بستری می شوند تا براساس آن، روابط اجتماعی نسبتاپایدار حاصل شودکه آن را ساختار می گویند.

پذیـرفتن مـجموعه ای از نـقش ها در نهاد خانواده که در برهه ای خاص، سیری نسبتا پایدار از روابط متقابل اجتماعی را به وجود می آورند، ساختار خـانواده را شـکل مـی دهد.

در این قسمت، به بررسی برخی از ویژگی های ساختاری این نهاد در اندیشه امام سجاد علیه السلام مـی پردازیم:

2ـ1) سـرپرستی مرد: از نظر حقوقی، خانواده به عنوان یک واحد اجتماعی، همانند هر اجتماع دیگر، نیاز به یک سرپرست دارد و از آنجا که اسـلام خـانواده را اسـاس جامعه می داند، توجه فراوانی به پی ریزی درست بنیان خانواده دارد تا از این رهگذر، استحکام و سـلامت جـامعه را تضمین کند.

اسلام در عین توجه بسیار به گسترش و تعمیق عواطف در میان اعضای خـانواده و طـرح آن بـه عنوان یک اصل حاکم بر رفتار خانوادگی، اصل سرپرستی مرد بر نهاد خانواده را مطرح می کند تـا در مـواردی که مشکلات خانوادگی، از طریق برخوردهای عاطفی برطرف نمی شود، از طریق این اصل بـرطرف شـود.

در انـدیشه امام سجاد علیه السلام، مدیریت خانواده به شوهر اعطا شده است: «و اگرچه حق تو بر عـهده او (زن) سـخت تر و فـرمان پذیری از تو در آنچه دوست می داری و ناپسند می شماری ـ تا جایی که گناه نباشد ـ بـر او لازم تر است.» (حرانی، 1404ق، ص 262)

البته، سرپرستی مرد در خانواده، به معنای مطلق بودن فرمانروایی او در محیط خانواده نیست که به دلخـواه فـرمان دهد و زن همانند برده ای مطیع و تسلیم او باشد.

بنابراین، همان گونه که برای تحکیم بـنیاد خـانواده، وجود یک سرپرست، ضروری است و بدون آن، خـانواده بـه سـستی و تزلزل می گراید، خودسری ها، خودکامگی ها، خودمحوری ها و اعمال زور و قـدرت بـی جا نیز بنیاد خانواده را متزلزل خواهد کرد. اسلام کوشیده است از طریق تلفیق قدرت بـا ویـژگی های اخلاقی ای همچون فروتنی، مهرورزی و گـذشت، رابـطه زن و شوهر را تـا جـایی کـه امکان دارد، تلطیف کند و از تبدیل شدن آن بـه یک رابطه زورمدارانه جلوگیری نماید.

امام سجاد علیه السلام فرمودند: «اگرچه حق تـو (شـوهر) بر عهده او سخت تر و فرمان پذیری از تو در آنـچه دوست می داری و ناپسند مـی شماری ـ تـا جایی که گناه نباشد ـ بـر او لازم تر است، ولی زن نیز حق مهرورزی و همدمی دارد و حق دارد که آرامشش در برآوردن لذتی که در انجامش نـاگزیر اسـت، فراهم شود. (حرانی، 1404ق)

در این روایـت امـام سـجاد علیه السلام، در راستای مـحدودسازی قـدرت مردان، توسل به شـیوه های تـربیتی و اخلاقی را اولویت خود قرار داده است و بعد از توصیه به اطاعت زن از شوهر خود، مهرورزی و همدلی بـا زن را حق وی بیان می فرماید و از این طریق بـه تـلفیق قدرت بـا آمـوزه های اخـلاقی می پردازد و از آسیب های احتمالی قـدرت برای مرد جلوگیری می کند و بدین گونه الگویی مطلوب از مدیریت در این نهاد مقدس ترسیم می نمایند.

2ـ2) آگاهی و پذیـرش نـقش ها: از دیگر زمینه ها و عوامل بسیار مؤثر بـر وضـعیت خـانواده، ارائه آگـاهی ها و آمـوزش های لازم به دختران و پسـران جـهت احراز موقعیت همسری، و در مرحله بعد، موقعیت پدر و مادری نسبت به فرزندان، و ایفای نقش های متناسب با این مـوقعیت هاست. تـردیدی نـیست که موفقیت روابط خانوادگی، تا حدود زیـاد بـه بـرخورداری هـریک از هـمسران از پاره ای آگاهی ها و مهارت های مرتبط با نقش های زن و شوهری یا پدر و مادری بستگی دارد. آشنایی با جهات مثبت و منفی زناشویی، یکی از لوازم مهم ورود به این رابطه است. زن و مردی که به ازدواج تصمیم دارند، بـاید بدانند که زناشویی از سویی نویدبخش است و از سوی دیگر، مسئولیت ها و وظایف جدیدی را ایجاد می کند. (بستان، 1385، ص 188)

2ـ2ـ1) نقش عاطفی همسران: نقش عاطفی همسر به مجموعه وظایف و انتظاراتی الزامی یا ترجیحی اشاره دارد که بـرای فـرد در بُعد ارضای نیازهای عاطفی همسرش، تعیین شده است.

یکی از نیرومندترین عوامل دوام و رشد خانواده، عاطفه و محبت اعضای خانواده به یکدیگر است. بنابراین، به حکم عقل، اگر زندگی خانوادگی، ضرورت داشـته بـاشد. بهترین عامل برای استحکام و بقای آن، برانگیختن عواطف متقابل افراد خانواده نسبت به یکدیگر است.

تقویت عواطف، تأمین بهتر مصالح خانواده را به دنبال دارد؛ زیـرا وقـتی انسان کسی را دوست می دارد، تـلاش مـی کند تا مصالح او تأمین شود و در هرجا که عواطف متقابل وجود دارد، همه افراد سعی در پیشرفت یکدیگر دارند. آنچه انسان را از این همدلی و همیاری بازمی دارد، خودخواهی و خودمحوری افـراد اسـت که به اساس خـانواده لطـمه می زند و بنیاد آن را سست و متزلزل می سازد. (مصباح، 1380، ج 3، ص 73ـ74)

زن و مرد با توجه به تفاوت هایی که در آفرینش دارند، از طریق برآورده کردن نیازهای غریزی و روانی یکدیگر و در کنار هم قرار گرفتن، احساس آرامش می کنند. (طباطبائی، 1374، ج 16، ص 249)

الف) نـقش عـاطفی زن: امام سجاد علیه السلام در رساله حقوق، بر نقش عاطفی زن در قبال شوهر اشاره می کند: «و اما حق همسرت ـ که با پیوند زناشویی زیردست تو شده ـ این است که بدانی خدای عزوجل او را مایه آرامـش و راحـتی تو سـاخته است.» (حرانی، 1404ق)

در روایت دیگری امام سجاد علیه السلام می فرمایند: «هر کس برای او (مؤمن) همسری تزویج کند که مـوجب انس و آرامی دل او شود، خداوند در قبر کسی را که به صورت محبوب ترین بـستگان اوسـت، بـا وی مأنوس می سازد. » (صدوق، 1406ق، ص 146)

در متن عربی روایت، ضمیر مذکر در واژه «یسکن» به مرد برمی گردد؛ یعنی مرد بدون آفرینش زن آرامـش نـدارد و نیازمند انیس است. ضمیر «الیها» نیز نیز به زوجه، یعنی زن برمی گردد و مفاد آن چـنین مـی شود کـه گرایش انسی مرد، به زن است و بدون آن مأنوس نیست و با وی انس گرفته و آرام می شود.

در این سـخن امام سجاد علیه السلام نیز به وجود آرامشگر زن در خانواده اشاره شده و بر توجه بـه این ویژگی در هنگام انـتخاب هـمسر تأکید شده است. آرامش زن در خانه موجب آرامش و آسایش خانواده می شود و قوه محرکه اعضای خانواده در داشتن روحیه ای شاداب و سرزنده و ابراز محبت میان آنهاست.

ب) نقش عاطفی شوهر: در اندیشه امام سجاد علیه السلام گزاره هایی را مـی بینیم که از آنها لزوم توجه شوهران به ارضای نیازهای عاطفی همسرانشان استفاده می شود. در این بخش، به برخی از این روایات که بر رفتار شایسته شوهر با همسرش و برخورد محترمانه و محبت آمیز با وی دلالت دارند، اشاره کـرده، آنـها را بر حسب چند محور ذیل تفکیک می کنیم:

1- نیکو سخن گفتن: زن و شوهر در محیط خانواده باید علاوه بر محتوای کلام، در انتخاب قالب آن نیز دقت کافی را داشته باشند تا اثرش بر دیـگری پایـدار و پردوام باشد.

امام سجاد علیه السلام فرمودند: «گفتار نیک، فرد را نزد خانواده محبوب نماید.» (صدوق، 1362ق، ج 1، ص 317 )

2- احترام: انسان به صورت فطری دارای کرامت و حرمت است و به همین دلیل باید از احترام برخوردار بوده، از تحقیر بـه دور بـاشد. امام سجاد علیه السلاماحترام به زن در محیط خانواده را یکی از حقوق زن بیان می فرماید که رعایت آن می تواند نقش مهمی در تحکیم روابط بین همسران داشته باشد.

آن حضرت می فرمایند: «و اما حق زن و همسر آن است کـه احـترامش کـنی.» (طبرسی، 1370، ص 421)

2ـ2ـ2) نقش جنسی همسران: نـقش جـنسی هـمسر، به مجموعه وظایف و انتظارات الزامی یا ترجیحی اشاره دارد که برای هر فرد در بعد نیازهای جنسی مقرر شده است.

غریزه جنسی، کـشش و جـاذبه ای اسـت که دو جنس مخالف را به هم نزدیک می کند و بـاعث تـشکیل خانواده می شود. در نظام آفرینش، با رفع نیاز جنسی، نیاز عاطفی انسان تأمین می شود و در نتیجه انسان می تواند به آرامش و سـکونی کـه بـه زوجین وعده داده شده است، دست یابد. این واقعیت وقتی تـحقق می یابد که زن و شوهر، هریک با آگاهی کامل به نقش جنسی خود و با میل و رغبت و آمادگی های کامل، به آن بـپردازند. (رشـیدپور، 1388، ص 168) بـدیهی است محیط خانواده مناسب ترین محیط برآورده کردن این نیازهاست؛ زیرا چـنان که ایـور موریش نیز تأکید کرده است: «هرچند واضح است که می توان این نیازها را در خارج از نهاد خانواده و ازدواج بـرآورده کـرد، ولی ایـن نکته نیز واضح است که ارضای کاملاً نامحدود خواسته های جنسی، به فـروپاشی نـظام جـامعه و مناسبات آن منجر می شود.» (موریش، 1373، ص 172)

الف) نقش جنسی زن: نقش جنسی زن در قبال شوهر که در منابع فـقهی تـحت عـنوان حق تمکین بررسی می شود به این معناست که زن باید امکان بهره گیری جنسی را بـرای شـوهرش، بدون هیچ گونه محدودیتی فراهم کند.

امام سجاد علیه السلام درباره نقش جنسی زن می فرمایند: «اگـرچه حـق تـو (شوهر) بر عهده او (زن) سخت تر و فرمان پذیری از تو در آنچه دوست می داری و ناپسند می شماری ـ تا جایی کـه گـناه نباشد ـ بر او لازم تر است.» (حرانی، 1404ق، ص 262)

تأمین نیازهای مرد و تمکین از خواسته های مرد، یکی از حـقوق مـرد بـر زن بیان شده است. بدون شک، نیاز جنسی یکی از اساسی ترین نیازهای مرد شمرده می شود.

ب) نقش جـنسی شوهر: امـام سجاد علیه السلام یکی دیگر از نقش های مرد در خانواده را نقش جنسی می داند که ایـفای مـناسب ایـن نقش، تأثیر بسزایی در تحکیم نهاد خانواده دارد.

امام سجاد علیه السلام درباره نقش جنسی شوهر می فرمایند: «زن حق دارد کـه آرامـشش در بـرآوردن لذتی که در انجام آن ناگزیر است، فراهم شود.» (همان)

آن حضرت اشباع غـریزه جـنسی و لذت بردن از یکدیگر را عامل و محور مهم سکون و آرامش در نهاد خانواده معرفی می کند. این سخن حضرت، به تـوجه خـاص مرد به میل جنسی زن اشاره دارد و آرامشگری زن را منوط به اشباع درست غریزه جـنسی اش مـی داند. عدم ارضای این نیاز موجب تنش و عـصبیت، و در نـتیجه بـروز درگیری های فراوان می شود. توصیه ها و آموزه های فراوان دیـن اسـلام درباره نحوه اشباع غریزه جنسی نشان از اهمیت این غریزه و نقش کلیدی آن در تحکیم پایـه های کـانون خانواده دارد. نقش ارضای جنسی و عـاطفی زن و شـوهر در کاهش کـجروی های اجـتماعی، بـه ویژه تخلفات جنسی، امری است که بـه اسـتدلال چندانی نیاز ندارد.

2ـ2ـ3) نقش پدری ومادری: نقش پدری و مادری به مجموعه وظایف و انتظارات الزامـی یـا ترجیحی اشاره دارد که برای هریک از والدیـن نسبت به فرزندان خـود مـقرر شده است.

بعد از زن و شوهر، فـرزندان رکـن سوم خانواده را تشکیل می دهند. با تولد فرزندان، روابط و نقش های جدیدی در درون خانواده شکل مـی گیرد کـه هدایت و سازمان دهی آنها نقش بـسیار مـهمی در تـحقق اهداف خانواده مـطلوب دارد. بـرعکس، بی توجهی به آنها نـه تنها خـانواده را در دستیابی به اهدافش ناکارآمد می کند، بلکه گاه آن را به مکانی برای جرم و جنایت مبدل مـی سازد.
وظـایف والدین در قبال فرزندان
1- اظهار محبت

در فـرهنگ تـوحیدی، انسانی تـربیت مـی یابد کـه مظهر اسماء الهی در روی زمـین است. براساس آموزه های دینی، انسانی می تواند مظهر خداوند در امامت رحمت باشد که طعم شیرین مـحبت و مـهربانی را چشیده باشد و خانواده تنها کانونی اسـت کـه مـی تواند ایـن مـسئولیت را بر عهده بـگیرد.

بـرقراری رابطه عاطفی با فرزندان و اظهار محبت به کودکان، از جایگاه ویژه ای در نظام تربیتی امام سجاد علیه السلام بـرخوردار اسـت. ابـوحمزه ثمالی می گوید: بر سرور و مولایم علی بن الحـسین عـلیه السلام وارد شـدم. حـضرت نـشسته بـود و کودکی بر زانوانش جای داشت. امام علیه السلام دلباخته کودک می نمود. پیوسته او را می بوسید و نوازش می کرد. کودک برخاست، سمت در رفت و به زمین افتاد. حضرت سراسیمه برخاست، او را از زمین بلند کـرد و با پارچه ای، خون از پیکرش زدود و فرمود: فرزندم! تو را به خدا می سپارم از اینکه به دار آویخته شوی.»(حسنی، 1397ق،ج2، ص 179)
2- حمایت

حمایت مالی از فرزندان، یکی دیگر از وظایفی است که بر عهده والدین قرار داده شده اسـت. بـخشی از نفقه ای که پرداخت آن بر مرد لازم است، مربوط به هزینه فرزندان در کوچکی یا دوران نیازمندی است. از نظر اسلام، در صورت نیازمندیِ فرزندان و توانایی والدین بر تأمین مخارج آنان، والدین باید بـه کـمک آنان بشتابند و اداره اقتصادی او را بر عهده گیرند. این قانون اقتصادی اسلام در خانواده نشان می دهد که اسلام خانواده را در چارچوب خانواده هسته ای زن و شوهر نمی داند، بلکه خـانواده گـسترده ای از خویشاوندان درجه اول، یعنی فرزندان، فـرزندان آنـها و پدر و مادر را دربرمی گیرد. این نگاه به خانواده، روابط عاطفی و اجتماعی گسترده ای را به دنبال می آورد. (سالاری فر، 1385، ص 60)

امام سجاد علیه السلام نیز تأمین هزینه های زندگی فرزندان را وظیفه پدر مـی داند و مـی فرمایند: «بار خدایا! برای مـن و بـه دست من روزی شان را فراوان گردان.» (شیروانی، 1386، دعای 29)

2ـ1) نقش فرزندی: نقش فرزندی به مجموعه وظایف و انتظارات الزامی یا ترجیحی اشاره دارد که برای هر فرزند در این جایگاه نسبت به والدین خود مـقرر شـده است.

مهم ترین رابطه ای که ممکن است بین دو انسان تحقق یابد، رابطه فرزند با پدر و مادر است که نمایانگر وابستگی وجود فرزند به وجود والدین اوست. در اینجا نمی توان رابطه متقابل را ملاک ارزیـابی افـعال و رفتارها آنـها با یکدیگر قرار داد؛ زیرا هیچ گاه فرزند قادر نیست بر پدر و مادر خود تأثیری داشته باشد؛ مانند تأثیری کـه پدر و مادر در پیدایش فرزند خود دارند. وجود فرزند، بستگی به وجود والدیـن خـود دارد، ولی وجـود پدر و مادر هیچ بستگی به وجود فرزندانشان ندارد. (مصباح، 1380، ج 3، ص 53 )

امام سجاد علیه السلام نیز با تأکید بر این مـطلب مـی فرمایند: «(من از آنچه والدینم در حق من انجام داده اند، ناخرسند نیستم، ای پروردگار من!) چراکه حـق ایـشان بـر من واجب تر، و نیکی شان درباره من مقدم تر، و احسانشان به من بیش از آن است که به عدالت از آنـان تقاص کشم یا با آنان معامله به مثل کنم.» (شیروانی، 1386، دعای 24)

صحیفه سـجادیه رابطه مطلوب بین فـرزندان و والدیـن را به بهترین شکل ممکن به تصویر کشیده است. هر رفتاری که از انسان سر می زند، دارای پشتوانه ای شناختی و انگیزشی است. این مراحل در مورد رفتار با والدین، به خوبی در دعای بیست و چهارم صحیفه سجادیه بـیان شده است.

2ـ2) نقش خویشاوندی: در جامعه آرمانی، وظایف اعضای خانواده محدود به درون خانواده نیست، بلکه در افراد خانواده در قبال خویشاوندان نیز مسئولیت دارند و در صحیفه و روایاتی از امام سجاد علیه السلام، به این وظایف اشاره شـده اسـت و مسلمانان به انجام آنها برای دستیابی به جامعه آرمانی، تشویق و ترغیب شده اند. امام سجاد علیه السلام با اختصاص دعای بیست و ششم به دوستان و همسایگان، چگونگی تعامل افراد با همسایگان خود در جـامعه آرمـانی را بیان فرموده اند. ایشان همچنین به اهمیت روابط خویشاوندی، نقش حمایتی از نهاد خانواده و تأثیر آن در تحکیم پایه های خانواده اشاره نموده اند، که ما در این بخش، به دلیل جلوگیری از طولانی شدن مطلب، از بـیان تـفصیلی آن خودداری می کنیم.
3- ویژگی های کارکردی نهاد خانواده

خانواده مطلوب در بخش کارکردی نیز از مشخصه های خاصی بهره می برد که موجب تمایز خانواده آرمانی می شود. کارکرد در بیان کارکردگرایی، «اثری» است که پدیده های اجـتماعی از خـود بـرجای می گذارند. این آثار، نتیجه و دسـتاورد «سـاختارها» هـستند.

3ـ1) مشروعیت بخشی به فرزندان: تأمین پدر شرعی برای فرزندان، ویژگی کارکردی دیگری است که خانواده زن و شوهری ایفا می کند. در واقع، اهمیت این کارکرد بـه دلیـل نـتایج و آثار اجتماعی آن است که هویت بخشی به افراد، انـتقال مـنظم ارث، و تداوم نظام خویشاوندی، از جمله مهم ترین آنها به شمار می آیند.

کودکان نامشروع، مشکلات فراوانی برای جوامعی که روابط آزادجنسی را تـزویج کـرده اند بـه وجود آورده و افزایش قابل توجه تعداد این فرزندان، موضوعی است کـه توجه بسیاری از جامعه شناسان را به خود معطوف کرده است.

افزایش شمار فرزندان نامشروع، تا حدودی ناشی از تغییر نگرش ها و بـاورها دربـاره رابـطه جنسی پیش از ازدواج و زندگی مشترک بدون ازدواج است. به نظر می رسد اتخاذ تـدبیرهایی در زمـینه کاهش روابط جنسی خارج از چارچوب ازدواج، تنها راه حل معقول و منطبق با ارزش های اسلامی برای مشکل فرزندان نـامشروع اسـت.

ابـوحمزه می گوید: خدمت امام علی بن الحسین علیهماالسلام بودم که مردی خدمت آن جناب آمـد و گـفت: ایـ ابامحمد! من گرفتار زنان هستم؛ روزی زنا می کنم و روزی روزه می گیرم. آیا این روزه کفاره گناه آن روز می شود؟

امـام عـلیه السلام فـرمودند: «محبوب ترین کارها نزد خداوند آن است که مردم از وی اطاعت کنند و معصیت ننمایند. زنا نکنید و روزه هـم نـگیرید.» امام باقر علیه السلامدر آنجا حاضر بود. دستش را گرفت و فرمود: «کار دوزخیان را می کنی و امـیدوار هـستی وارد بـهشت گردی!» (کلینی، 1365، ج 5، ص 541) فرزند متولدشده از زنا، پدر شرعی و قانونی ندارد و در نتیجه، از شبکه خویشاوندی و تربیت صحیح بـی بهره خـواهد بود.

3ـ2) جلوگیری از انحرافات اجتماعی: کنترل اجتماعی، یکی از ویژگی های کارکردی مهم نهاد خانواده آرمـانی اسـت کـه از راه نظارت خانواده بر رفتار اعضا تحقق می یابد. البته با توجه به رواج بینش های فردگرایانه و آزادی خواهانه در جـوامع غربی، از نقش خانواده در کنترل مستقیم رفتار همسران به شدت کاسته شده است.

کـنترل مـستقیم هـریک از دو زوج بر رفتارهای طرف مقابل، به ویژه رفتارهای جنسی خارج از چارچوب ازدواج، امری است که در بسیاری از فرهنگ های گـذشته و حـال بـه چشم می خورد؛ هرچند به دلیل عواملی مانند قدرت بیشتر مردان و نقش های جـنسیتی مـتفاوت زن و شوهر، این کنترل، بیشتر از جانب مردان نسبت به زنان اعمال شده است.

خانواده، گذشته از کنترل مـستقیم، بـه طور غیرمستقیم و از راه ایجاد فضایی همراه با آرامش و امنیت، جامعه پذیری و ارضای نیازهای جـنسی و عـاطفی همسران نیز آنان را از گرایش به کجروی بـازمی دارد.

بـی تردید ضـعف نهاد خانواده، اگر یگانه عامل شیوع بـی سابقه انـحرافات جنسی تلقی نشود، بی تردید مهم ترین و اصلی ترین عامل است و جهان غرب هزینه بسیار سـنگینی در بـرابر برخی آزادی های موهوم جنسی پرداخـته اسـت. (بستان، 1385، ص 35)

در انـدیشه امـام سـجاد علیه السلام نیز کنترل اجتماعی، به عـنوان یـکی از ویژگی های کارکردی مهم خانواده مورد توجه قرار گرفته و به نقشی که زن و مـرد در نـهاد خانواده در کنترل یکدیگر دارند، اشاره شـده است.

امام صادق عـلیه السلام مـی فرمایند: «هرگاه یکی از دامادهای امام سـجاد عـلیه السلام به منزل وی می رفت و بر حضرتش وارد می شد، امام علیه السلام عبای خود را از دوش برمی گرفت و برای او پهـن مـی نمود تا روی آن بنشیند. سپس به دامـاد خـود مـی فرمود: «خوش آمدی؛ کـه تـو هم تأمین کننده هزینه های خـانواده خـود و هم نگه دارنده ناموس خود از شرّ هواهای نفسانی و اجانب هستی.» (رنجبر، 1380، ص 225) امام سجاد علیه السلام در ایـن روایـت، شوهر را به نقش کنترلی مرد بـر رفـتار زن، به ویژه رفـتار جـنسی وی اشـاره می کند.

آن حضرت همچنین در رسـاله حقوق، به نقش کنترلی زن اشاره می نماید و از وی در درون خانواده، به عنوان واقیه، به معنای نگهدار همسر یاد مـی کند. زن مـی تواند با پاسخ گویی به نیازهای عاطفی و جـنسی مـرد، او را از گـرایش بـه انـحرافات جنسی بازدارد: «و امـا حـق همسرت ـ که با پیوند زناشویی زیردست تو شده ـ این است که بدانی خدای عزوجل او را مایه آرامـش و راحـتی، و هـمدم و نگهدار تو ساخته.» (حرانی، 1404ق، ص 362)
راهکارهای تحقق خـانواده آرمـانی

امـام سـجاد عـلیه السلام بـرای تحقق و استحکام خانواده مطلوب، راهکارهایی هماهنگ و هم جهت با مبانی توحیدی بیان کرده اند که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
1- تقویت ایمان

به طور کلی، ایمان، باورها و ارزش های مـذهبی، از دو راه مهم بر ثبات و استحکام خانواده و تحقق خانواده مطلوب تأثیر می گذارد:

1ـ1) معنا بخشیدن به زندگی و ایجاد حس رضایت: راه نخست، معنابخشی به زندگی و ایجاد حس رضایت در افراد و امیدوار ساختن آنان بـه آیـنده است که نتیجه آن، افزایش سازگاری افراد با ناملایمات و دشواری های زندگی است. از آثار ایمان به خدا، تسلیم و رضا به مقدرات الهی است. فرد باید باور داشته باشد که همه رویـدادهای جـهان، منوط به اذن خداوند و توانی است که او به اسباب و علل افاضه می کند. افزون بر این، خداوند نه تنها به مصالح انسان آگاه تر است، بـلکه بـیش از آنها برایشان خیرخواه و سعادت طلب اسـت. بـنابراین، همه حوادث در جهت خیر و صلاح انسان ها روی می دهد. تسلیم و رضا به حوادث جهان که براساس خواست خداست، برای انسانی که هم به امور ماورای طـبیعت بـاور دارد و هم به خداوند تـعلق عـاطفی دارد، امری مطلوب خواهد بود، اما اگر تسلیم رضای الهی نشود، وضعیت مشکل تر می شود.

سیره امام سجاد علیه السلام در زندگی به گونه ای است که

نشان از رضامندی آن حضرت از خداوند در همه زمینه هاست. امام بـاقر عـلیه السلام فرمودند: «سخت مریض شدم. پدرم به من گفت: چه میل داری؟ گفتم: مایلم آنچه خدا برایم خواسته بر خلاف آن درخواستی نداشته باشم. فرمود: احسنت! شبیه ابراهیم خلیل شده ای؛ چنان که جبرئیل به او گـفت: حـاجتی داری؟ گفت: در مـقابل خدا اظهارنظری ندارم. او کافی است و او بهترین پشتیبان من است. » (مجلسی، 1364، ج 46، ص 67)

1ـ2) تقویت اخلاق و کنترل درونی: راه دوم تـقویت و تحکیم مبنای اخلاقی فرد است که از نتایج آن، ایجاد یک عامل کـنترل درونـی اسـت که از توسل شخص به اقدامات ظالمانه و خشونت در روابط خانوادگی جلوگیری می کند.

با توجه به اینکه بسیاری از نـزاع های خـانوادگی و خشونت ها در رذایل اخلاقی افراد ریشه دارد، می توان این ادعا را مطرح کرد که آراسته بـودن زن و شـوهر بـه فضایل اخلاقی، یکی ازمهم ترین عوامل ثبات وتحکیم خانواده است.

واضح است که اگر زوجین از ویژگی های اخلاقی ارزشمندی مانند صداقت، وفـاداری، اعتماد، خیرخواهی و انصاف برخوردار بوده، از اموری مانند خودخواهی، خودمحوری، تحقیر دیگران، توهین بـه آنها، حسادت، کینه توزی و دورویـی مـبرا باشند، بسیاری از تنش ها، بدرفتاری ها، خشونت ها و اختلافات ویرانگر، از ساحت زندگی خانوادگی رخت برخواهد بست؛ زیرا پای بندی به اصول اخلاقی، نیرومندترین عامل کنترل درونی افراد است. از این رو، اسلام از میان معیارهای متعدد گزینش هـمسر، به گونه ای کم نظیر بر تربیت اخلاقی فرد تأکید کرده است. (بستان، 1385، ص 219)

ابوحمزه ثمالی گوید: امام باقر علیه السلام فرمودند: پدرم علی بن الحسین علیهماالسلام می فرمود: چهار چیز است که در هر کس باشد، ایمانش کـامل اسـت و گناهانش پاک می گردد و خدا را دیدار کند، در حالی که از وی خشنود و خرسند باشد: هر کس که با خانواده خویش به خوش خلقی رفتار کند. (مفید، 1413ق، ص 229)

این روایت، از وجود رابطه کلی بین رفتار اخلاقی (حـسن خـلق) و ایمان، و تأثیر و تأثر متقابل بین این دو خبر می دهد؛ زیرا از دیدگاه اسلام، کاری از نظر اخلاقی ارزشمند است که به وسیله نیت با خدا مرتبط شود. چنین نیتی که رابطه بـا خـدا را تحقق بخشد، از کسانی صادر می شود که به خدا ایمان داشته باشند. متقابلاً، انجام کار اخلاقی نیز موجب ازدیاد ایمان خواهد شد؛ چنان که کار زشت نیز سلب ایمان را به دنـبال مـی آورد.
2- فـرزندآوری

بسیاری از مطالعات و تجربه های عینی نـشان مـی دهند کـه تولید فرزند، به عنوان بارزترین محصول پیوند زناشویی، در تحکیم و تثبیت خانواده نقش ممتازی ایفا می کند، و در مقابل، عقیم بودن و ناکامی در تولید فرزند، بـه ویژه در صـورت اشـتیاق وافر دو زوج و وجود حساسیت های محیطی مشوق، در بسیاری از موارد، فـروغ مـهر و صفا را در روابط زناشویی ضعیف و پیوندهای متقابل را سست می گرداند.

فرزندخواهی، به شدت متأثر از اوضاع اقتصادی و فرهنگی است، تا آنجا کـه در بـرخی جـوامع، نازایی زن دلیل کافی برای طلاق وی قلمداد می شود. در مقابل، در جـوامع غربی با شمار زیادی از زوج هایی روبه رو می شویم که فرزند را مانع پیشرفت فردی یا دستیابی به عشق و دیگر آرزوهـای شـخصی مـی انگارند. (بستان، 1390، ص 204)

اگرچه خودداری از داشتن فرزند، گرایشی است که با تأثیرپذیری از فـرهنگ غـربی به وجود آمده است، با توجه به آموزه های دینی، به طور قطع فرزندان می توانند تأثیرات مثبت و سـازنده ای در زنـدگی والدیـن داشته باشند و بعد از والدین، مهم ترین رکن خانواده شمرده می شوند.

امام سجاد عـلیه السلام بـا بـیان کارکردهای مثبت فرزندآوری، کوشیده است فرزندان را به جای آنکه عاملی برای سرخوردگی و نارضایتی والدیـن بـاشند، بـه عاملی برای افزایش رضایت خاطر آنان، و در نتیجه، تحکیم پیوند زناشویی تبدیل کند:

الف) یادآوری ارزش ها و مـنافع دنـیوی فرزندان برای والدین؛ مانند اینکه فرزندان موجب انس پدر و مادر و خارج شدن آنها از تـنهایی اند و فـرزندان یـار و یاور پدر و مادر و یادگارهای آنان پس از مرگ ایشان خواهند بود. (کفعمی، 1405ق، ص 164)

ب) تأکید بسیار بر منافع اخـروی فـرزندان؛ مانند اینکه برای والدین، در نتیجه کارهای نیک فرزند، پاداشی منظور می گردد. (شیروانی، 1386، دعـای 25)
3- حـصر روابـط جنسی در چارچوب زناشویی

یکی از عواملی که نقشی تعیین کننده در سوق یابی افراد به تشکیل خانواده، و در مرحله بـعد در حـفظ، ثبات و استحکام خانواده دارد، منحصر کردن ارضای غریزه جنسی به چارچوب ازدواج مشروع اسـت. در شـرایطی کـه افراد جامعه به خانواده به عنوان مکان انحصاری ارضای نیازهای جنسی ننگرند، میزان تعهد عمومی نـسبت بـه حـفظ این نهاد اجتماعی به شدت کاهش می یابد.

براین اساس، اسلام یکی از راهـکارهای خـود را برای تحکیم خانواده، حصر روابط جنسی در چارچوب زناشویی قرار داده و برای تحقق این راهکار، از اهرم های قانون گذاری، اجـرایی و فـرهنگی استفاده کرده است. در بعد قانون گذاری، با مرزبندی و تفکیک بین الگوهای مشروع و نـامشروع ارضـای جنسی، در جهت تحکیم خانواده گام برداشته اسـت. از جـنبه اجـرایی نیز اسلام با اجرای سیاست های فرهنگی، حـمایتی و تـنبیهی، در جهت نهادینه کردن الگوی مشروع ارضای جنسی و از میان برداشتن الگوهای نامشروع در سطح جـامعه کـوشش کرده است. از حیث فرهنگی، اسـلام بـا یادآوری و تـأکید مـستمر آثـار سوء دنیوی و اخروی روابط نامشروع، کـوشیده اسـت قبح و ناپاکی این اعمال را در باور افراد رسوخ دهد تا از این طریق، از بـی بندوباری جـنسی افراد در جامعه جلوگیری کند. (بستان، 1390، ص 174)

امـام سجاد علیه السلام به دلیـل پیـامدهای ناگواری که آزادی روابط جـنسی در پی دارد، ضـمن مخالفت با هرگونه بی بندوباری جنسی، به ارضای نیاز جنسی از راه های مشروع و حلال سـفارش کـرده است.

آن حضرت می فرماید: «و اما حـق عـورتت، نـگهداری آن است از آنـچه بـر تو حلال نیست، و کـمک و تـقویت آن نگهداشت، با چشم پوشی (از نامحرم)؛ زیرا (چشم فروبستن) مددکارترین یاوران (در جلوگیری از شهوت) است، و (با) بـسیار یـاد کردن از مرگ و تهدید نمودن خود از (عـذاب) خـداوند و ترساندن نـفس از اوسـت، کـه عصمت و پاکدامنی و تأیید از خـداست. » (حرانی،1404ق، ص 258)

خانواده در اندیشه امام سجاد علیه السلام یکی از مهم ترین نهادهای جامعه مطلوب محسوب می شود. به هـمین دلیـل، امام علیه السلامبا همه الگوهای جایگزین خـانواده و آزادی روابـط جـنسی در خـارج از چـارچوب خانواده مخالفت مـی کند و ارضـای غریزه جنسی از طریق الگوهای جایگزین را ضدخانواده، غیرمجاز و نامشروع می داند و از تقوا و یاد مرگ، به منزله دو راهبرد مهم فـرهنگی یـاد مـی کند.
4- تقویت روحیه غیرت ورزی

غیرت ورزی جنسی، از اخلاق جـنسی اسـت کـه بـروز و رشـد آن، بـیش از هر جای دیگری در محیط خانواده به چشم می خورد. برخلاف دیدگاهی که غیرت را از مقوله حسادت و صرفا محصول عوامل فرهنگی، و ناشی از گرایش مردان به تملک زنان می داند. (کلاین بـرگ، 1368، ص 165)

امام سجاد علیه السلام فرمودند: «از سعادت آدمی آن است که تجارت و کسبش در کنار محل سکونت او باشد و رفقایش همه افراد صالح باشند و فرزندی داشته باشد که به او کمک کند و از ناراحتی مرد آن اسـت کـه زنی داشته باشد که از وی خوشش بیاید، در عین حال آن زن به او خیانت کند.» (حرانی، 1404ق، ص 264)

امام علیه السلام در این روایت، بی غیرتی و بی تفاوتی نسبت به همسری که به شوهر خود خیانت می کند را امـری نـاپسند می شمارد که نهاد خانواده را متزلزل می سازد و موجب خسران مرد می شود.

دیگر راهکارهایی که امام سجاد علیه السلام برای تحقق و استحکام خانواده آرمانی بیان مـی کند، عـبارت اند از: آراستگی ظاهری؛ تأمین هزینه های مـعیشتی؛ مـحدودیت روابط اجتماعی زنان و مردان؛ بهره گیری از دعا و....
نتیجه گیری

در این نوشتار به بررسی خانواده آرمانی در اندیشه امام سجاد علیه السلامدر دو بخش ویژگی ها و راهکارها پرداختیم:

ویژگی های خانواده آرمـانی در سـه محور ازدواج، ساختار و کارکردها بـررسی شـد:

1- ازدواج: تقدس سنت ازدواج، انتخاب آگاهانه و همسان همسری، سه ویژگی نهاد خانواده در این محور می باشند.

2- خانواده: امام سجاد علیه السلام سرپرستی خانواده را با مرد می داند و پذیرش آگاهانه نقش ها را ویژگی دیگر نهاد خانواده در این مـحور بـرمی شمرد.

3- کارکردها: مشروعیت بخشی به فرزندان و کنترل اجتماعی اعضای خانواده، ویژگی های کارکردی این نهاد محسوب می شوند.

در بخش راهکارها، تقویت ایمان، فرزندآوری، حصر روابط جنسی در چارچوب زناشویی و تقویت روحیه غیرت ورزی، به عنوان راهـکارهای تـحکیم و تحقق بـیرونی خانواده آرمانی بیان شدند.

این ویژگی ها و راهکارهای بیان شده در اندیشه امام سجاد علیه السلام، مبتنی بر مبانی توحید و نـشئت گرفته از وحی اند و زمینه پرورش انسان های خداپرست در درون نهاد خانواده و تشکیل جامعه آرمانی فراهم مـی کنند.
مـنابع

ـ اچ ترنر، جاناتان، مفاهیم و کاربردهای جامعه شناسی (1378)، ترجمه محمد فولادی و محمدعزیز بختیاری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدس سره.

ـ اهـوازی، حـسین بن سعید (1402ق)، الزهد، چ دوم، قم، حسینیان.

ـ بستان، حسین (1385)، اسلام و جامعه شناسی خانواده، چ دوم، قم، پژوهشگاه حـوزه و دانـشگاه.

ـ بـستان، حسین (1390)، خانواده در اسلام، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

ـ حرانی، ابن شعبه (1404ق)، تحف العقول، چ دوم، قم، جامعه مدرسین.

ـ حـسنی، هاشم معروف (1397ق)، سیرة الائمه الاثنی عشر، بیروت، دارالتعارف.

ـ رشیدپور، مجید (1388)، عوامل استحکام خـانواده، چ سوم، تهران، انجمن اولیـاء و مـربیان.

ـ رنجبر، محسن (1380)، نقش امام سجاد در رهبری شیعه، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدس سره.

ـ ساروخانی، باقر (1380 )، جامعه شناسی خانواده، تهران، سروش.

ـ سالاری فر، محمدرضا (1385)، درآمدی بر نظام خانواده در اسلام، چ دوم، قم، هاجر.

ـ شیروانی، عـلی (1386)، ترجمه صحیفه کامله سجادیه، چ ششم، قم، دارالفکر.

ـ صدوق، محمدبن علی (1362 ق)، الخصال، قم، جامعه مدرسین.

ـ ـــــ ، (1406ق)، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دارالرضی.

ـ طباطبائی، سیدمحمدحسین (1374)، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انـتشارات اسـلامی.

ـ طبرسی، فضل بن حسن (1385ق)، مشکاه الأنوار فی غررالأخبار، نجف، حیدریه.

ـ ـــــ، (1370 )، مکارم الأخلاق، چ چهارم، قم، شریف رضی.

ـ عاملی کفعمی، ابراهیم بن علی (1405ق)، المصباح، چ سوم، قم، رضی.

ـ کلاین برگ، اتو (1368)، روان شناسی اجتماعی، ترجمه علی محمد کاردان، چ دوم، تـهران، انـدیشه.

ـ کلینی، محمدبن یعقوب (1365)، الکافی، چ چهارم، تهران، دارالکتب الإسلامیه.

ـ مجلسی، محمدباقر (1364)، بحارالانوار، چ دوم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

ـ محمدی ری شهری، محمد (1389)، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، قم، دارالحدیث.

ـ مصباح، محمدتقی (1380)، اخلاق در قرآن، چ چهارم، قم، مـؤسسه آمـوزشی و پژوهشی امام خمینی قدس سره.

ـ مفید، محمدبن محمدنعمان (1413ق)، امالی، قم، کنگره شیخ مفید.

ـ موریش، ایور (1373)، درآمدی بر جامعه شناسی تعلیم و تربیت، ترجمه غلامعلی سرمد، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.

pdf دانلود مقاله خانواده آرماني در انديشه امام سجاد (ع) (234 KB)

نوشتن دیدگاه