چکیده:

 سابقه حضور اهل ذمه در جوامع اسلامی به صدر اسلام باز‌می‌گردد. نحوه تعامل حاکمان با این گروه و موقعیت سیاسی، اجتماعی و مذهبی ایشان در دوره‌ها و مناطق مختلف اسلام متفاوت بوده است. در پژوهش حاضر تلاش شده تا با توجه به اهمیت عصر سلجوقی در تاریخ اسلام و ایران، وضعیت این گروه در زمینه‌های یاد شده در این دوره و با تکیه بر منطقه ایران و عراق به روش توصیفی و تحلیلی بررسی شود. دستاورد تحقیق حاکی از آن است که در عصر مذکور رقابت‌های سیاسی موجود میان بزرگان حکومت سلجوقی از یک‌سو و رقابت سلجوقیان با خلافت عباسی از سوی دیگر در نوع برخورد و تعامل صاحبان قدرت با اهل ذمه تأثیر گذاشته و سبب اعمال محدودیت یا به‌عکس آزادی عمل ایشان در مقاطع مختلف گردیده است اما صرف نظر از این سیاست‌های مقطعی، ذمیان در این دوره از طریق تصدی مناصب حکومتی، اشتغال در امور دیوانی و نظامی و نیز همراهی و شرکت در قیام‌های سیاسی _ اجتماعی این دوره در عصر سیاسی فعال بود. در زمینه اجتماعی نیز با چشم‌پوشی از پاره‌ای محدودیت‌ها نظیر عدم جواز اشتغال در برخی مشاغل خاص، اجبار در پوشیدن نوع مخصوصی از لباس در برخی زمان‌ها و ... آزادی عمل نسبی داشته، می‌توانستند به مشاغل مهم و پر درآمدی همچون پزشکی، بازرگانی و ...؛ و مشارکت در امور اجتماعی بپردازند هرچند نشانه‌هایی از عدم محبوبیت و گاه تحقیر این گروه در میان عامه مردم و نداشتن منزلت اجتماعی مناسب نیز در گزارش‌های این عصر به چشم می‌خورد. در زمینه مذهبی نیز گزارش‌ها حاکی از آن است که اهل ذمه با محدودیت خاصی مواجه نبودند و مراکز عبادی آن‌ها در مناطق مختلف دایر بود، برای نظارت بر امور دینی تشکیلات و سلسله مراتب خاص روحانی خاص خود را داشتند و مراسم دینی آیین‌های مذهبی خویش را آزادانه به‌جا می‌آورند. نکته قابل توجه دیگر در زمینه مسائل دینی این گروه، وجود اختلافات مذهبی و اعتقادی در میان پیروان این ادیان بود که گاه منجر به بروز شورش و دخالت حکومت برای آرام کردن آن می‌باشد.

نوشتن دیدگاه