چکیده:
اثر حاضر به بررسی و تأمل در موضوع حسن ظن و سوءظن به خدا و خلق از منظر آیات و روایات پرداخته است. حسن ظن به خلق در آیات و روایات، از جایگاه رفیع و مهم برخوردار است. تا آنجا که نیک‌اندیشی با بداندیشی نسبت به خلق ارتباط محکم و ناگسستنی با حسن ظن و سوءظن به خالق دارد. مهم‌ترین ریشه حسن ظن به خلق پاکی درون و ایمان استوار به آموزه‌های دین است حالی که سوءظن به مردم نشائت گرفته از آلودگی و خبت باطنی است. اهمیت مسئله حسن ظن مردم بیشتر به دلیل تأثیر شگرف آن در رهایی از گناه و دست یافتن به سلامت روح و روان است با این‌همه، حسن ظن به خلق، از لحاظ عقلانی جایگاهی دقیق دارد و مفهوم آن نه‌تنها ساده‌اندیشی، زودباوری و قضاوت کردن بر اساس ظاهر افراد و سخنان ایشان نیست بالعکس نیک‌اندیشی نسبت به مردم از دوراندیشی و تعقلی سرچشمه می‌گیرد که در عین حال که از آثار آن در روابط اجتماعی می‌توان بهره برد، اما در مسائل سرنوشت‌ساز و مبهم مانند ازدواج، قضاوت، معاملات اساس عمل، تفحص و سنجش و اندیشه پیرامون و گفتار طرف مقابل است. سوءظن به مردم به‌سان شجره خبیثه‌ای است که اگر روح و جان آدمی ریشه دواند اساس و سرچشمه بسیاری از گناهان و مفاسد به شمار خواهد رفت. به همین جهت پروردگار حکیم در کتاب انسان‌ساز خویش، به‌شدت مؤمنان را از آن بر حذر داشته، نسبت به عوامل آن هشدار داده است. نکته مهم در بحث سوءظن به مردم این است که به‌صرف راه یافتن اندیشه فاسد نسبت به دیگران به درون قلب انسان مشمول ماده مجازات نمی‌گردد بلکه اگر با مقدمات اختیاری مانند تجسس، گوش سپردن به سخنان بیهوده در مورد دیگران، مانند غیبت و ... فراهم آید یا به آن ترتیب اثر داده شود و در دل به‌طور ماندگار و ثابت جای گیرد، سزاوار عقاب و مجازات است و از اینجاست که اصلاح عیوب خویش به‌عنوان مهم‌ترین راه درمان سوءظن به مردم، بیان گردیده است. سوءظن به خدا به معنای انکار و یا تردید در صدق وعد و وعید پروردگار است که جوهره آن شرک جلی و خفی است زیرا با تأمل در آثار و پیامدهای سوءظن به خدا چون ریا، ترس، بخل، حرص و ... به‌طور آشکار می‌توان آثار شرک را در آن‌ها دید؛ بنابراین رهایی از آن با محکم کردن پایه‌های توحید و اعتقاد به قدرت و حکمت و علم پروردگار متعال امکان‌پذیر است. از حسن ظن به خداوند کریم، گرچه صریحاً در قرآن با این لفظ یاد نشده است، اما با کاوش دقیق در آیات الهی می‌توان دریافت که حجم گسترده‌ای از آیات به این معنا اشاره کرده‌اند؛ زیرا حسن ظن به خدا در حقیقت ایمان صادق به وعد و وعید پروردگار و تصدیق هر دو جنبه آن است که در پرتو این معنا، مفاهیم خوف و رجا به‌روشنی نمود می‌یابند. با توجه به خاستگاه حسن ظن به پروردگار، مراتب آن نیز متفاوت است؛ زیرا منشأ حسن ظن به خدا یا ایمان ابتدایی و یا ایمان استوار و محکم و اطمینان به خداوند است و در مراحل بالاتر، یقین و بالاخره در بالاترین مراتب، یقین کشفی و شهودی است تا آنجا که هدف نهایی از آن دستیابی به مقام رضا و سلیم کامل و نفس مطمئنه است امید که در پرتو حسن ظن به خداوند در مراتب کامل و اعلای آن، شایسته این خطاب الهی شویم که: یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیه مرضیه فادخلی فی عبادی و ادخلی جنتی.
فصول پایان‌نامه:
این تحقیق در دو بخش نگارش شده است:
بخش اول: «سوءظن و حسن ظن به خداوند»
* فصل اول: منشأ سوءظن به خداوند
* فصل دوم: پیامدهای سوءظن به خدا
* فصل سوم: درمان سوءظن به خدا
* فصل چهارم: حسن ظن به خداوند
* فصل پنجم: آثار حسن ظن به خدا
بخش دوم: «سوءظن و حسن ظن به خلق»
* فصل اول: ریشه‌های سوءظن به مردم
* فصل دوم: آثار سوءظن به مردم
* فصل سوم: مراتب سوءظن به مردم و درمان آن
* فصل چهارم: حسن ظن به خلق در آیات و روایات
* فصل پنجم: حسن ظن مذموم و سوءظن ممدوح
نتیجه و جمع‌بندی بحث.
