چکیده:
با شکل‌گیری خلافت عباسی در زمان خلفای نخست؛ سفاح، منصور، مهدی و هادی، قیام‌هایی که علیه خلافت نو پای آن‌ها در نقاط مختلف قلمرو اسلامی شکل گرفت، سرکوب شد و بنیان خلافت مستحکم شد. در زمان هارون و مأمون عصر طلایی خلافت رویداد؛ حکومت‌های نیمه‌مستقل مانند ادریسیان و اغالبه و طاهریان محصول این عصر بودند. در زمان معتصم و واثق تا حدودی عصر طلایی ادامه یافت. در عصر متوکل ضعف خلفا و تسلط ترکان آغاز شد و حکومت‌های نیمه‌مستقل دیگری مانند صفاریان و سامانیان و طولونیان و اخشیدیان نیز از پیکره خلافت جدا شدند و از آن میان مدعیانی مانند یعقوب لیث و مرداویج و ابن طولون به پیکار با خلافت پرداختند. خلافت عباسی در زمان مقتدر وارد عصر امیرالامرایی شد. در زمان امیرالامراها خلفا بسیار ضعیف و قلمرو آن‌ها به بغداد و حومه آن محدود شد. با حمله احمد بن بویه به سمت بغداد و فتح این شهر، دوره امارت ترکان به پایان رسید و خلافت وارد عصر جدیدی شد که با تسلط بویهیان شیعی‌مذهب به وقوع پیوست. آل‌بویه با اینکه می‌توانستند خلافت را براندازند، به دلیل سیاستی که در پیش گرفتند بقای خود و مشروعیت در جهان اسلام را در حفظ خلفای عباسی دیدند. خلفا که تازه از دست ترکان و شورش‌ها و اذیت و آزارهای آنان نجات پیدا کرده بودند، حفظ خود و زندگی معنوی و سیادت ظاهری خود را در سایه تسلط آل‌بویه می‌دیدند. آل‌بویه نیز هر جا سیاست و منافعشان اقتضا می‌کرد خلفا را برکنار می‌کردند؛ سه خلیفه؛ مستکفی، مطیع و طائع قربانی این سیاست شدند. هرچه آل‌بویه ضعیف‌تر می‌شدند خلافت عباسی استقلال و قدرت سیاسی خود را بیشتر می‌یافت. چنانچه قادر و قائم در چنین شرایطی توانستند تا حدودی خود را از زیر سیطره امرای بویهی بیرون بکشند. سرانجام با قدرت‌یابی غزنویان و درگیری با آل‌بویه و ظهور سلجوقیان و حرکت آن‌ها به سمت بغداد، آل‌بویه سرانجام منقرض شد. از نظر مذهبی آل‌بویه ابتدا زیدی مذهب بودند سپس به امامی مذهب متمایل شدند و این باعث حفظ خلافت عباسی نیز شد. برای آل‌بویه مشروعیت در جهان اسلام از طرف خلفای عباسی مهم‌تر از اعتقادات مذهبی آن‌ها بودند تا با خیال راحت به امارت خود ادامه دهند. شیعیان در دوره آل‌بویه توانستند مراسم مذهبی خود را انجام دهند و آزادی مذهبی داشته باشند، اما اهل سنت حاضر نبودند سیادت و آزادی شیعیان را در مرکز جهان اسلام، بغداد ببینند. آل‌بویه در زمان معزالدوله، عضدالدوله و بهاءالدوله از شیعیان دفاع می‌کردند. در دوره ضعف آن‌ها، خلفا قدرت گرفتند و سرانجام با دعوت سلجوقیان، آل‌بویه برافتاد.
کلیدواژه‌ها:خلافت عباسی، امیرالامرا، آل‌بویه، بغداد.
