چکیده:

 پس از تشکیل حکومت پیامبر (ص) در مدینه، مسلمانان تجربه جدیدی به نام حکومت را تجربه کردند اما رحلت پیامبر (ص) تحولاتی ساختاری در میان مسلمانان به وجود آورد، مسائلی همچون خلافت، ایمان و جبر و اختیار انسان که در میان مسلمانان و متفکران دو سده نخستین اسلامی انعکاس یافت. یکی از آن جریان‌های مهم و بسیار تأثیرگذار در میان مسلمانان، جریان ارجاع و مرجئه و شاخه‌ای بسیار مهم از مرجئه، به نام جبریه است. مرجئه جبریه در بحث جبر و اختیار با امویان که برای مشروعیت بخشیدن به حکومت خود به آن استناد می‌کردند در ظاهر اشتراک عقیده داشتند اما در عمل بدین گونه نبود و جبریه در برابر امویان ایستادند و علیه آنان شمشیر برگرفته و نابودی آنان را خواستار شدند. در این نوشتار تلاش شده است که علاوه بر بررسی زمینه‌های قرآنی-دینی و سیاسی و اجتماعی خاستگاه فکری جبریه به معرفی بنیان‌گذاران و نظریه‌پردازان فرقه جبریه پرداخته شود و همچنین از نوع تعامل و برخورد این جریان و مکتب فکری با حاکمیت اموی دلیل چرایی برخورد آنان با خلفای اموی سخن گفته شود. مرجئه و جریان جبریه آن پس از فروپاشی امویان به دست عباسیان عملاً راه انحطاط پیمود و در معرض انتقاد و اعتراض مذاهب مختلف اسلامی قرار گرفتند و ازآنجاکه جبریه موفق به تکامل و آموزش آراء خود نشدند و همچنین اقدامات آنان بیشتر از دیدگاه نظریه ارجاع موردمطالعه قرارگرفته که دایره‌ای بسیار گسترده از جبریه را مانند مرجئه خالصه و مرجئه قدریه را در برمی‌گیرد، بسیاری از مواریث فکری و واقعیت‌های تاریخی راجع به آنان ازمیان‌رفته و یا عمدتاً توسط مخالفانشان گزارش‌شده است به این دلیل دست‌یابی به واقعیت‌های مربوط به آنان دشوار است؛ بنابراین سعی شده است با استفاده از گزارش‌های متفاوت و گاه متناقض و مغرضانه در منابع گوناگون تاریخی، حدیث و طبقات، خاستگاه و نوع تعامل جبریه با دستگاه خلافت اموی موردبررسی قرار گیرد. در این پایان‌نامه افزون بر استفاده از منابع کهن تاریخی، فرقه شناختی، رجال و تراجم و عقاید و کلام منابع مطالعاتی پژوهشگران ایرانی و غیر ایرانی نیز مورداستفاده قرارگرفته است و از آراء گوناگون پژوهشگران معاصر نیز در این زمینه بهره‌گیری شده است. برخی از محققان جریان ارجاع را به‌صورت کلی بدون توجه به فرقه‌های آنان همساز و همراه امویان معرفی کرده‌اند و برخی دیگر نیز آنان را مخالف و ناسازگار با امویان دانسته‌اند، نگارنده به این نتیجه رسیده است که مرجئه جبریه که علاوه بر اعتقاد به جدایی ایمان از عمل و مجبور بودن انسان در اعمالش، به اعتقاداتی همچون امربه‌معروف و نهی از منکر و پایبندی خلفا به قرآن و سنت پیامبر (ص) نیز باور داشتند، ازاین‌رو اعمال خلاف قرآن و سنت پیامبر (ص) امویان را که یک نمونه از آن گرفتن جزیه از نومسلمانان بود را تاب نیاورده ازاین‌رو از در ستیز با آنان درآمدند و درصدد سرنگونی آنان برآمدند.

نوشتن دیدگاه