چکیده:
سؤال اصلی رساله این است که آیا صوفیه اعم از قلندریه و اهل فتوت در برپایی آیین‌های عزاداری نقش داشته‌اند؟ در صورت اثبات این موضوع میزان تأثیرگذاری آن‌ها بر آیین‌های عزاداری محرم به چه اندازه بوده و از میان آیین‌ها و عناصر عزاداری محرم کدام‌یک به‌طور مشخص اصلی صوفیانه دارد؟ فرضیه مطرح شده این است که صوفیه در بسیاری از آیین‌های عزاداری تأثیر اساسی و تعیین کننده داشته و منشأ بسیاری از آیین‌های عزاداری‌اند. بر این اساس بسیاری از آیین‌ها و عناصر عزاداری یا به‌کلی صوفیانه است و یا اینکه صوفیان واسطه انتقال آن از فرهنگ ایرانی و شرقی به فرهنگ شیعی و اسلامی بوده‌اند. در این رساله ابتدا ضمن معرفی موضوع، دسته‌بندی و مرور منابع به سابقه عزاداری در سنّت اسلامی و ایرانی پرداخته شده است. سپس اهل فتوت اعم از فتوت صوفیانه و عیاری ونیز نسبت آنان با تصوف مورد بحث قرار گرفته است. نیز در فصلی مجزا به گرایش‌های شیعی و آیینی فتوت نامه سلطانی که از لحاظ محتوا و صورت، تحوّلی در شیوه فتوت نامه‌نویسی به‌حساب می‌آید، پرداخته شده است. درباره قلندران و قلندرنامه‌ها نیز چنین بررسی‌هایی صورت گرفته و به‌ویژه در قلندرنامه‌های دوران صفوی، اقدامات آیینی آنان در برپایی عزاداری محرم نشان داده شده است. پس از آن در فصولی مختلف آیین‌های عزاداری محرم که گروه‌های صوفی در آن مدخلیت و نقش داشته‌اند، مورد دقت قرار گرفته است. به این ترتیب که در ابتدا آیین مورد بحث به‌عنوان یکی از آیین‌های محرم معرفی شده و جایگاه تاریخی آن در ارتباط با گروه‌های صوفی مورد بحث قرار گرفته و سرانجام صبغه و سابقه صوفیانه آن در عزاداری‌های محرم نشان داده شده است. این فصول عبارتند از سقّایی، جریده برداری، سنگ‌زنی، طوق برداری، نخل گردانی، خودآزاری آیینی و قمه‌زنی، نزاع حیدری و نعمتی. همچنین در فصولی مجزا به نقش صوفیه در قصه‌خوانی و نقالی، روضه‌خوانی و همچنین تعزیه‌خوانی پرداخته شده است. تأثیر دولت صفویه بر آیین‌های محرم و همچنین بررسی دو عنصر مهم «تکیه» و «بابا» که در آیین‌های عزاداری اهمیت دارند و در اصل عنصری صوفیانه هستند از دیگر موضوعات مورد بحث در این رساله است. در نهایت نیز با مرور محتوای رساله بر فرضیه اصلی _ تأثیر اساسی صوفیه در آیین‌های محرم - تأکید شده است.
کلیدواژه‌ها:صوفیه، اهل فتوت، قلندران، آیین‌های محرم، تشیع، ایران.
مقالات مرتبط:
1. نقش صوفیه در گسترش آیین‌های نقالی و روضه‌خوانی، محمد مشهدی نوش‌آبادی، مطالعات عرفانی، بهار و تابستان 1391، شماره 15، (30 صفحه، از 185 تا 214)، (علمی _ پژوهشی)
2. نگاهی مردم شناختی به آیین‌های توغ برداری در ایران، محمد مشهدی نوش‌آبادی، فرهنگ مردم ایران، پاییز 1390، شماره 26، (16 صفحه، از 33 تا 48)
3. بررسی کتیبه‌های توغ‌های عزاداری در ایران عصر صفوی، محمد مشهدی نوش‌آبادی، تاریخ و تمدن اسلامی، پاییز و زمستان 1389، شماره 12، (26 صفحه، از 131 تا 156)، (علمی _ پژوهشی)
4. جریده برداری و سقایی؛ میراث قلندران و جوانمردان، مجتبی زروانی، محمد مشهدی نوش‌آبادی، مطالعات عرفانی، بهار و تابستان 1389، شماره 11، (30 صفحه، از 61 تا 90)، (علمی _ پژوهشی)
