چکیده:

 تحقیق ارائه شده بررسی آیین دادرسی عصر امویان است که از سال 40 تا 132 ه ـ ق، در طول 91 سال، حکومت اسلامی را در اختیار داشتند و اوضاع کلی جهان اسلام در این مدت، از نظر سیاسی امت اسلام به سه دسته مخالف هم تقسیم شدند و ازنظر اجتماعی نظام مولی و موالی حاکم بود و در بخش اداری کشور اسلامی به پنج بخش بزرگ تقسیم می‌شد و واحدهای اداری حکومت را، دیوان‌های مختلف و نظام الجند و شرطه و نهاد دادرسی تشکیل می‌داد. نهاد دادرسی، در این عصر با همه‌ی سادگی خود، به نهاد دادرسی عمومی که رسیدگی به دعاوی عموم مردم در موضوعات مختلف حقوقی، مدنی و کیفری و... و نهاد‌های ویژه‌ای سپاه، جنایی و سّیار که قضاوت موضوعات ویژه خود را به عهده داشتند، تقسیم می‌گشت؛ و سه نهاد قدرتمند، همچون نهاد مظالم برای رسیدگی به تخلفات و ستم‌های امیران و افراد نیرومند و صاحبان قدرت، ولایه السوق برای ترغیب به حسن رفتار عمومی و رسیدگی به امور بازار و تخلفات اجتماعی آشکار و شرطه جهت رسیدگی به امور سیاسی و اجتماعی و امنیتی ازجمله اجرای پاره‌ای از احکام صادره از سوی قضات و دستگیری مجرمان و اداره زندانیان، با نهاد قضا و دادرسی در ارتباط بودند. قضا که یک منصب دینی ـ حکومتی محسوب می‌گشت به‌وسیله قاضی اداره می‌شد و این مقام در مرکز خلافت به دستور خلیفه و در ولایات توسط والیان با شرایط خاص خود، از میان چهره‌های مورد قبول امویان انتخاب می‌شدند و عمدتاً دادرسی بر پایه‌ی کتاب خدا، سنّت رسول‌الله (ص)، اتفاق، قرعه، فرمان خلیفه و گاهی قیاس، بیشتر در موضوعات مالی، خانوادگی ارث و جنایت انجام می‌گرفت؛ طرح دعوی به‌صورت شفاهی با حضور متخاصمین در حضور قاضی مطرح می‌شد، از اقرار و شهادت شاهد و قسم و علم قاضی و نامه‌ای قاضی به قاضی دیگر و نوعی رویه‌ای قضایی، به‌عنوان ابزار کشف حقیقت مورد استفاده قرار می‌گرفت و در پاره‌ای از موارد دستور حبس، اجرای حدّ و تعزیر و اِعمال قصاص و پرداخت دیه به‌عنوان احکام کیفری و مجازات اسلامی محسوب و از سوی قضات صادر می‌شد، احکام صادره توسط شخص قاضی یا نهاد شرطه به اجرا در می‌آمد. اجتهاد در صدور احکام، استقلال از سیاست، مکتوب شدن آراء قضات، مطرح بودن وکالت و ارجاع به خلیفه را می‌توان از ویژگی‌های آیین دادرسی این عصر شمرد و با این حال انحراف از معیارهای اسلامی در مراحل مختلف دادرسی امویان فراوان مشاهده می‌شود.

معرفی کتاب:

«از این پایان‌نامه کتابی با عنوان «آیین دادرسی و قضا در عصر امویان» به رشته تحریر در آمده است».

نوشتن دیدگاه