چکیده:
پژوهش حاضر تحلیلی از نگاه اخلاقی دین از زبان امیرالمؤمنین (ع) در نهج‌البلاغه است. در این راستا غالب تحقیقات صورتگرفته در باب نسبت بین اخلاق و دین، گاه از نگاه منطقی به این موضوع اشاره داشتهاند که در قالب سه دیدگاه کلی؛ اتحاد، تباین و تعامل را بیان شده است و گاه نگاه کارکردی به این دو مقوله داشتهاند که از این جهت تأثیر و نقشی را که اخلاق و دین در قلمرو یگدیگر ایفا میکنند را مطرح کردهاند. امّا این تحقیق بر آن است تا از طریق گفتمان کاوی متن نهج‌البلاغه پیوند این دو مؤلفه را نمایان سازد، که بر این اساس با در نظر داشتن رابطه زبان و اندیشه و برآمدن رفتارها از باورها، این مهم در دو سطح تئوری و عملی جستجو شده است. سطح تئوری آن مبتنی بر اصولی است که بیان‌گر حقوق طبیعی و ذاتی بشر بوده است و تعیین کننده جهت زندگی و زمینه‌ساز اعتلای وی می‌باشد. اصولی که می‌بایست از آن‌ها به‌عنوان مبادی اخلاق دینی و تحولی فکری یاد کرد. چراکه بنا به گفته‌ی امام (ع) تا قبل از مبعوث شدن پیامبر (ص) تصویری معکوس از این اصول در جامعه‌ی جاهلی دیده می‌شود. این مبادی عبارتند از آزادگی، کرامت انسانی، همگرایی، اعتدال و خردورزی یا دانشدوستی. در نگاه امیرالمؤمنین (ع) این‌گونه مبادی خود مادر بسیاری از ارزش‌هایی است که شیوه خوب زیستن در میدان عمل را برای فرد تعریف می‌کند. گزاره‌هایی که تشکیل‌دهنده‌ی سطح عملی گفتمان اخلاقی دین می‌باشند و برعکس بخش تئوری که بیشتر روی سخن با مخاطب هم‌نوع است در این سطح، غالباً سخن با مخاطب هم‌دین یعنی مسلمان است. گزاره‌هایی مانند یقین، عدل، صبر، جهاد و ... با وجود این تقسیمبندی، در مجموع سخنان حضرت (ع) بیان‌گر آن است که گفتمان اخلاقی دین به منزله شبکه‌ای از گزارهها و مفاهیم اخلاقی می‌باشد که همه به‌نوعی با هم مرتبط امّا در نقشآفرینی در سطوح مختلف نسبت به هم قرار دارند. مهمتر آنکه تمام اصول و گزارههای یاد شده بر این حقیقت تأکید میورزند که اخلاق از شروط تدیّن و لوازم قطعی شخص دین‌دار است چراکه در اصل فلسفهی ظهور دین اخلاق است (معنای فرموده پیامبر (ص)). چنانکه ملاحظه خواهد شد روند این تحقیق نیز با هدف اثبات این فرضیه دنبال شده است و در پایان تأیید این مطالب برای مخاطب آشکار می‌شود.
کلیدواژه‌ها:امیرالمؤمنین (ع)، تحلیل گفتمان، نهج‌البلاغه، اخلاق، دین.
