چکیده:

 از آنجا که حدیث شیعه از ابتدا با فرهنگ مکتوب همراه بوده است، روایاتی که امروزه به دست ما رسیده، ریشه در مکتوبات اولیه‌ای دارد که اصحاب ائمه (ع) از فرمایشات ایشان می‌نگاشتند. این تألیفات در طی سال‌ها، دست‌به‌دست منتقل ‌شده تا به صاحبان کتب اربعه و محدثین پس از آن‌ها رسیده است. لذا کتب اصحاب ائمه (ع)، منبع اصلی حدیث شیعه است. امّا دراین‌باره نظریه‌ای وجود دارد، مبنی بر این‌که مولّفات مذکور، به جهت تقیّه و فشارهای حکومتی، با طریق واحد به طبقات بعدی و صاحبان کتب اربعه منتقل شده است و در آن شرایط، رسیدن روایات به مرز تواتر یا نزدیک به آن ممکن نیست. این مطلب، روایات شیعه را به کُنجِ انفراد برده و به‌‌طور طبیعی از اعتبار احادیث شیعه می‌کاهد. هم‌چنین عدّه‌ای به‌طور خاص، اصالت برخی روایات مربوط به امامت را زیر سؤال برده و می‌پندارند که این احادیث در میراث نخستین حدیث شیعه (که همان کتب اصحاب ائمه‌اند) جای نداشته است. در این پژوهش با مراجعه به کتب فهرست‌ اصلی شیعه، یعنی فهرست‌های نجاشی و شیخ طوسی، تعدّد طرق و شهرت کتب اصحاب ائمه (ع)، خصوصاً در حوزه تألیفات امامت بررسی گشته و با قرائن روشنی، تعدد طرق حدّ اکثری کتب اصحاب در طبقات بعد استنتاج شده است. به‌طوری‌که نجاشی، درباره بیش از 250 اثر، با عبارات بسیار صریحی مثل: «روى عنه هذا الکتاب جماعات من أصحابنا»، «یرویه عنه عدّه من اصحابنا»، «یرویه عنه جماعات من الناس»، «روى هذا الکتاب خَلقٌ من أصحابنا» و ... به تعدّد و بلکه کثرت طرق آن‌ها اشاره کرده است. به‌علاوه، با این‌که نجاشی به جهت اختصار فهرستش، قصد آن را نداشته که بیش از یک طریق برای کتب ذکر کند، در بسیاری از موارد، چند طریق را معرفی می‌کند و طرفه آن‌که در مواضعی که نجاشی برای برخی کتب صرفاً یک طریق بیان کرده، شیخ طوسی برای همان کتب، طرق متفاوتی را ذکر کرده است، یا بالعکس. پس از تطبیق طرق دسترسی نجاشی و طوسی به کتب اصحاب و بررسی نمونه‌ی آماری از آن‌ها، نتیجتاً تعدد طرق بیش از %50 کتب اصحاب ائمه (ع)، مشخص گشت. البته این به معنای طریق واحد برای کتب باقی‌مانده نیست، بلکه باید گفت، طرق متعدّد بیش از نیمی از کتب اصحاب، امروزه برای ما شناخته‌شده است و برای دیگر تألیفات نیز امکان تعدّد طریق وجود دارد. زیرا هم چنان‌که گذشت، در بسیاری از موارد به دلایل مختلفی از قبیل اختصار فهرست نجاشی و ... از بیان طرق چندگانه‌ی کتب، به دست ما نرسیده است. هم‌چنین در فصلی مستقل با شناسایی تألیفات مربوط به امامت، مشخص گشت که این کتب نیز از این قاعده مستثنا نبوده و اکثر آن‌ها، هم‌سنگ تألیفات حوزه‌های دیگر مثل فقه و ...، از تعدّد طرق برخوردارند؛ لذا میراث حدیثی امامت نیز، وام‌دار اصالت کلی حدیث شیعه است و مانند دیگر موضوعات حدیثی شیعه مُتقن و مستحکم است.

مقالات مرتبط:

کاوشی در گسترۀ نقل نخستین مکتوبات حدیثی امامیه، محمدمهدی کامیابی، علوم حدیث، تابستان 1393، شماره 72، (24 صفحه، از 32 تا 55)، (علمی _ پژوهشی).

نوشتن دیدگاه