چکیده:

 رساله‌ی حاضر با موضوع تصویر امامان شیعه (ع) در متون زهد و تصوفِ نخستین در تلاش است با بررسی متونی که از دوره‌ی زهد و تصوفِ نخستین، یعنی تا حدود سال 400 هجری، باقی مانده است تصویری را که از امامان شیعه (ع) در ذهن و ضمیر زاهدان و صوفیان وجود داشته است استخراج و بازسازی کند. این رساله شامل پنج فصل است. فصل یکم درباره‌ی کتاب‌های زهد است. در این فصل سیزده «کتاب زهد» معرفی و بررسی شده است. کهن‌ترینِ این کتاب‌ها از عبدالله بن مُبارک مَرْوَزی (ف. 181) است و تازه‌ترینِ آن‌ها از خطیب بغدادی (ف. 463). از بررسی کتاب‌های زهد به دست می‌آید که امامان شیعه (ع)، در مقایسه با دیگر خلفا و اصحاب و تابعان و تَبَعِ تابعان، از جایگاه والایی برخوردار نبوده‌اند؛ در فصل دوم آثار حکیم ترمذی (ف. ح 296) بررسی شده است. وی را نه می‌توان زاهدِ صرف دانست و نه می‌توان در جرگه‌ی صوفیان وارد کرد. دیدگاه ترمذی درباره‌ی امامان شیعه (ع) کاملاً منحصربه‌فرد و به دیدگاه نواصب نزدیک است. هیچ‌یک از زُهّاد و صوفیه با ترمذی هم‌رأی نیستند؛ فصل سوم درباره‌ی رساله‌های کوچک صوفیه است. در این فصل هفتاد رساله‌ی صوفیانه از یازده نویسنده را معرفی و بررسی و تحلیل کرده‌ایم که کهن‌ترین این رساله‌ها از شقیق بلخی (ف. 194) است و نو‌ترین آن‌ها از ابوعبدالرحمن سُلَمی (ف. 412)؛ فصل پایانی درباره‌ی چهار کتاب جامع صوفیه است: اللمعِ ابونصر سرّاج (ف. 378) و التعرفِ ابوبکر کُلابادی (ف. 385) و قوت القلوبِ ابوطالب مکی (ف. 386) و تهذیب الأسرارِ ابوسعد خرگوشی (ف. 406/407). از بررسی رساله‌های صوفیه و کتاب‌های جامعِ تصوف می‌توان به این نتیجه رسید که در میان صوفیه به‌تدریج جریانی شکل گرفته است که برای امامان شیعه جایگاه بلندی قائل است. از نگاه این جریان امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (ع) جانشین باطنی پیامبر (ص) و تنها دارنده‌ی علم باطن و علم لدنی در میان یاران پیامبر (ص) به شمار می‌رود. در فصل پنجم خلاصه‌ی مطالبِ رساله و نتایج حاصل از آن مطرح شده و دیدگاه‌های زهاد و صوفیه درباره‌ی امامان شیعه (ع) مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

مقالات مرتبط:

 واکاوی متون زهد و بررسی ارتباط مشایخ صوفیه با امام کاظم (ع)، محمد سوری، تاریخ اسلام، بهار 1392، شماره 53، (18 صفحه، از 153 تا 170)، (علمی _ پژوهشی).

نوشتن دیدگاه