چکیده:

مادران ائمّه اطهار علیهم السلام افزون بر نقش مادری و تربیت فرزندان، که در بخش پنهان تاریخ مطرح می شود، نقش های سیاسی ـ اجتماعی مؤثری نیز در بخش آشکارای تاریخ ایفا نموده اند. هم فعالیت های سیاسی ـ اجتماعی مادران عرب و هاشمی مانند فاطمه بنت اسد، فاطمه زهرا علیهاالسلام ، فاطمه بنت الحسن و امّ فروه مادر امام صادق علیه السلام (که به علت مشخص بودن موقعیت خانوادگی آنان و ارتباط با قبایل و تبار خویش بیش از دیگر مادران ائمّه علیهم السلام در تاریخ یاد شده) و هم نقش و حضور سیاسی مادران غیرعرب، که عمدتا کنیز و اسیر بوده اند، در کنار نقش مادری ایشان قابل ذکر و بررسی است و مادران ائمّه اثنی عشری در این زمینه، بهترین الگوی عملی برای شایستگی و بایستگی حضور سیاسی زنان شیعه هستند. کلمات کلیدی : مادران، مادران ائمّه اطهار علیهم السلام ، نقش های سیاسی.

مقدمه

نقش های سیاسی و اجتماعی زنان در طول تاریخ، اگرچه مستور و ناگفته مانده است، اما با دقت و ژرفانگری در آنچه امروزه در دسترس ما قرار گرفته، می توان به اهمیت ویژه آن پی برد. شاید بتوان این نقش ها را به دو بخش سیاسی ـ اجتماعی آشکارا و پنهان تقسیم نمود. در بخش اول، می توان به زنانی اشاره نمود که با حضور فیزیکی و قابل طرح و بررسی خود، حرکت های تأثیرگذاری داشته اند. در این زمینه، از یک سو، باید باور کرد کم نیستند زنانی که با حضور در جامعه سیاسی و گاه رهبری سیاسی در یک گروه و یا تدبیرات بهنگام خود مسیر جامعه را تغییر داده و یا در تغییر آن سهیم بوده اند، و از سوی دیگر، باید اعتراف کرد که در طول تاریخ، معمولاً چنین زنانی یا معرفی نشده اند و یا تنها به بخشی از فعالیت های آنان پرداخته شده است. به هر حال، با کنار هم قرار دادن برش ها و قطعات تاریخی و گزارش های موجود، می توان نمایی هرچند دور و کم رنگ به جامعه امروز نشان داد و این رسالتی بس بزرگ است که بار اصلی آن بر دوش زنان جامعه است تا این گونه هویّت حقیقی خویش و نقش های سیاسی ـ اجتماعی زنان را به دور از مباحث جنسیتی، تبیین کنند. اما در بخش دوم ـ یعنی نقش های پنهان ـ می بینیم که زنان با تربیت فرزندان قهرمان و تأثیرگذار و یا هدایت درونی خانواده به سوی انتخاب های صحیح، سایه وار و به صورت پنهان نقش مهم خود را ایفا می کنند.

مادران ائمّه اطهار علیهم السلام به دلیل آنکه میزبان و مربّی مردان الهی و پیشوایان دینی و سیاسی بوده اند، در میان دیگر زنان از اهمیت بیشتری برخوردارند و بررسی و مطالعه شخصیت سیاسی ـ اجتماعی آنان می تواند راهگشای ما در تبیین مباحث زنان باشد. پیش از ورود به بحث، باید به چند نکته اساسی توجه کرد:


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 9)

الف ـ در پژوهش های تاریخی مربوط به زنان، معمولاً با کمبود اطلاعات و منابع مواجهیم و این به دلیل شرایط ویژه قرون اولیه اسلام و دیدگاه تَبعی و غیر اصیل است که نسبت به زن وجود داشت. از این رو، کمتر به منبع مستقلی که اختصاصا به ویژگی های زنان تاریخ ساز پرداخته باشد، برمی خوریم و منابع برجای مانده نیز بیشتر به معرفی افراد پرداخته اند، بدون توجه به نقش های اجتماعی ـ سیاسی آنان. برای مثال، ابن طیفور در کتاب بلاغات النساء به بخشی از زنان و جنبه های محدودی از زندگی آنان می پردازد، و یا در کتب تراجم(1) معمولاً پس از اسامی، کنیه ها و القاب مردان، در بخش آخر کتاب، به بابی برخورد می کنیم با عنوان «باب النساء» که در سطح محدود، هم از نظر کمّی (تعداد ترجمه ها) و هم کیفی (محتوای هر مدخل و ترجمه) به معرفی این زنان پرداخته شده است.

گفتنی است در عملیات تحقیق مربوط به زنان، می توان از ترجمه و زندگی نامه بزرگ مردانی استفاده نمود که به نوعی با این زنان مربوط بوده اند. ترجمه پدران، همسران، فرزندان و برادران در برخی موارد، به تحقیق های اختصاصی ما در مورد بانوی مورد نظر یاری می رساند.

ب ـ نقش های ناپیدای زنان را نباید کم رنگ و یا نادیده گرفت؛ زیرا بنابر معارف و فرهنگ دینی، نقش اولیه و اصلی بانوان در همین موارد تجلّی می کند. به عبارت دیگر، مادر با تربیت فرزند شجاع و تأثیرگذار، به شکل پنهانی بر جامعه تأثیر می گذارد. سایه تربیت این مادر در جامعه محسوس است، ولی ما گاهی به راحتی از کنار آن می گذریم. به راستی، آیا در رشادت ها و شجاعت های عبّاس بن علی علیه السلام نمی توان سایه شجاعت امّ البنین را

______________________________

1. کتب الاصابة فی تمییز الصحابة ابن حجر، اسد الغابة ابن اثیر، معرفة الصحابه ابونعیم، و معجم الصحابة و اعلام النساء عمر رضا کحالة از این موارد به شمار می آید.


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 10)

دید؟ و یا در پس پرده کلام قاسم بن الحسن علیه السلام ، که در واقعه کربلا برای مرگ تعبیر «احلی من العسل» آورد، چهره تربیت مادر او را احساس نمود؟! به یقین، در پسِ حرکت خالصانه زهیر بن قین، که عثمانی بود، اما در صف علویان درخشید، نقش مهم اما ناپیدا و به ظاهر کم رنگ دُلَهْم(1) رخ می نماید. تاریخ سرشار از این نمونه های پنهان است که باید از میان نقل های متعدد برچین شده، به جامعه معرفی شوند.

ج ـ در رابطه با نقش های سیاسی ـ اجتماعی مادران ائمّه اطهار علیهم السلام ، باید به این نکته توجه داشت که جوّ حاکم در زمان ائمّه معصوم علیهم السلام و اختناق و فشارهای سیاسی موجود، حتی عرصه را برای حضور سیاسی خود معصوم و امام علیه السلام چنان تنگ می کرد که مجبور بود به «تقیّه» روی آورد و یا برای مصلحت اندیشی و حفظ اصل اسلام و نظام اسلامی، دم فرو بندد و از فعالیت های سیاسی برای مدتی دست بردارد و یا مخفیانه به فعالیت بپردازد. در چنین شرایطی، مخفی بودن و استتار فعالیت های مادران و همسران آنها از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

با نگاهی کلی به زندگانی مادران ائمّه اطهار علیهم السلام می توان به این نکته اذعان کرد که از میان این بزرگواران، فاطمه بنت اسد، فاطمه زهرا علیهاالسلام ، امّ فروه، حمیده، حُدَیْث و نرجس نقش های محسوس تری داشتند و از بین آنها نیز نقش سیاسی فاطمه زهرا علیهاالسلام و حُدَیْث بسیار پررنگ تر بود.

اینک به بررسی زندگی سیاسی ـ اجتماعی هریک از مادران ائمّه اطهار علیهم السلام به طور مجزّا می پردازیم:

______________________________

1. دُلَهْم یا دُلْهَم همسر زهیر بن قین بوده که در ماجرای دعوت امام حسین علیه السلام از زهیر قبل از عاشورا مشوّق همسر خود در یاری و نصرت امام حسین علیه السلام شد و با سخنان تأثیرگذار موجب بیداری همسرش شد.


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 11)


فاطمه بنت اسد

فاطمه بنت اسد، مادر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام در دوران عمر خود، حرکت های سیاسی ـ اجتماعی مهمی انجام داد. با یک نگاه کلی به تاریخ صدر اسلام، قبل و بعد از هجرت، می توان به نقش تأثیرگذار این بانو پی برد. او در دوران کودکیِ پیامبر صلی الله علیه و آله ، عهده دار حفظ و پرورش آن حضرت بود، به گونه ای که آن حضرت در مواقع گوناگون، او را«مادر» می نامید و در روایت است که آن حضرت فرمود: کسی به اندازه این زن به من نیکی نکرد. (کلینی، 1388، ج 1، ص 453) در شرایط سختی که پس از مرگ عبدالمطّلب، قیّم پیامبر، به وجود آمد، اگر ابوطالب و همسرش فاطمه بنت اسد از وی حمایت ومحافظت نمی کردند معلوم نبود بر سر او چه می آمد. اینکه خداوند متعال حافظ دین و رسولان الهی است، بدون تردید پذیرفتنی است، اما افرادی که به نوعی با این انبیا و اولیای الهی مربوط هستند، با بینش و بصیرت صحیح خود، می توانند خاطره ای جاودانه از خود در حافظه تاریخ برجای بگذارند. اگرچه این نکته، تربیتی و اخلاقی است، اما پیامد آن در بخش های سیاسی پس از نبوّت دیده می شود.

در زندگی فاطمه بنت اسد از نظر سیاسی ـ اجتماعی، می توان به دو نکته مهم اشاره نمود:

الف ـ گفته شده است: او اولین بانویی بود که پس از حضرت خدیجه علیهاالسلام در مکّه با پیامبر اسلام بیعت کرد. (شرف الاسلام، 1420، ص 172) بیعت با رهبر یک ملت و یا امّت از امور مهم و مقدّماتی برای حضور سیاسی ـ اجتماعی به شمار می رود و اساسا بیعت جنبه سیاسی دارد، نه اخلاقی؛ زیرا زمانی که فردی با مقتدا و امام خویش بیعت کرد و با او پیمان همراهی و تبعیت امضا نمود، به دنبال این بیعت، باید حرکت های دیگری نیز انجام دهد.

ابن ابی الحدید، فاطمه بنت اسد را یازدهمین فردی می داند که اسلام آورد (ابن


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 12)

ابی الحدید، بی تا، ج 1، ص 5) و با پیامبر بیعت نمود، ولی این سخن با نقل های معتبر دست اول سازگاری ندارد. حضور علی بن ابی طالب علیه السلام و جعفر، پسران فاطمه بنت اسد، در بین نمازگزاران اولیه و اثبات پذیرش اسلام از سوی آنها در اولین مرحله ابلاغ پیامبر، نمایانگر همین است که مادری با آن عظمت روحی والا، پشتوانه آن دو بزرگواربوده است؛ همان گونه که ابوطالب، از مهم ترین حامیان پیامبر در دوره نبوّت بود.

ب ـ فاطمه بنت اسد اولین زن مهاجر به مدینه با پای پیاده بود. البته پیش از این بانو، زنان دیگری نیز به همراه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مدینه هجرت کردند، اما آنان به صورت سواره این کار را انجام دادند و در رأس آنها، رقیّه دختر پیامبر صلی الله علیه و آله بود. در اینجا، یک نکته مهم وجود دارد و آن اینکه مرحوم کلینی با تعبیر «اوّل من هاجَرَت الی رسولِ اللّه » از فاطمه بنت اسد یاد نموده است (کلینی، 1388، ج 1، ص 453)، ولی برخی منابع، نام او را در بین کسانی آورده اند که پس از سه روز به همراه حضرت علی علیه السلام از مکّه به مدینه هجرت نمود.

قندوزی به نقل از ذخائر العقبی با استخراج از ابن البختری روایتی از حضرت علی علیه السلام می آورد که مقام اجتماعی فاطمه بنت اسد را می رساند. آن حضرت فرمود: «کانت اُمّی فاطمة بنت اسد تکفی (تکفیه) عمل خارج البیت و فاطمة بنت محمّد صلی الله علیه و آله تکفی عمل البیت» (قندوزی، 1416، ج 2، ص 139 / طبری، 1356، ص 51)؛ مادرم فاطمه بنت اسد امور خارج از منزل را عهده دار بود و فاطمه دختر محمّد صلی الله علیه و آله امور داخل منزل را. این روایت به معنای ضعف یا قوّت یکی بر دیگری نیست؛ زیرا فاطمه علیهاالسلام شأنیتی ویژه داشت، به خاطر دختر رهبر اسلام بودن. شاید شعر حمیری معرّف خوبی بر شخصیت والای فاطمه بنت اسد به عنوان مادر حضرت علی علیه السلام باشد که در آن، انتساب امیرالمؤمنین علیه السلام به فاطمه بنت اسد را مطرح می کند. البته انتساب افراد به مادران گاهی به خاطر عظمت مادران آنهاست؛


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 13)

مانند ابن آمنه برای پیامبر و «ابن فاطمه علیهاالسلام » برای امام حسین علیه السلام و گاه برای تحقیر و تنزّل شخصیت افراد است؛ مانند ابن مرجانه که عبیداللّه  بن زیاد را به مادرش نسبت داده اند، ابن الزّرقاء که مروان را به مادرش زرقاء منتسب کرده اند؛ زیرا زن معروفی در فحشا بود و ابن راعیة المعزی.(1) در جایی که مادر کسی از نظر عظمت، شخصیتی شناخته شده باشد، عرب از انتساب نام خود به مادر افتخار می کند. حمیری چنین می سراید:

ذاکَ ابن فاطمة الوصی و من یقل     فی فضله و فعاله لایکذب
سید رضی در کتاب خصائص الانبیاء پس از آوردن این شعر می نویسد: «یعنی: فاطمة بنت اسد امُّه ـ رضی اللّه  عنها»؛ منظور از فاطمه، فاطمه بنت اسد ـ رضی اللّه  عنهاـ مادر حضرت علی علیه السلام است. (شریف رضی، 1406، ص 52)


فاطمه زهرا علیهاالسلام

نقش سیاسی ـ اجتماعی حضرت زهرا علیهاالسلام در منابع گوناگونی مورد توجه قرار گرفته است. به همین دلیل، از بسیاری مباحث تکراری پرهیز می شود. آن حضرت از ابتدای تولّد، به علت شرایط ویژه و مشکلاتی که در ابتدای راه رسالت وجود داشت، در برهه های اجتماعی حضور یافت. روشن است که حضور وی در «شعب ابی طالب» را نمی توان به عنوان نقش سیاسی ـ اجتماعی آن حضرت مطرح نمود؛ زیرا آن حضرت در آن دوره، کودکی بود که باید در کنار والدین خویش به سر می برد و شرایط موجود را می پذیرفت و اختیاری در انتخاب شرایط نداشت، اما زندگی سیاسی ـ اجتماعی آن حضرت را می توان از

______________________________

1. راعیة المعزی به معنای زن بزچران است و لقب مادر شمر بن ذی الجوشن است. گفته شده او در بیابان از یک چوپان تقاضای آب نمود و او دادن آب را مشروط به رابطه نامشروع با وی کرد و شمر نتیجه همین رابطه است.


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 14)

سال سیزدهم بعثت و از هنگام هجرت ایشان به مدینه، مورد بحث و بررسی قرار داد و به مقاطع ذیل تقسیم نمود:

الف ـ هجرت از مکّه به مدینه که اولین حضور سیاسی ـ اجتماعی حضرت زهرا علیهاالسلام پس از بلوغ به شمار می رود. خطراتی بر سر راه ایشان و دیگر مهاجران همراه وجود داشت، به ویژه که او دختر پیامبر صلی الله علیه و آله بود و دشمنان می توانستند از طریق خانواده آن حضرت، مشکلاتی برای آن حضرت ایجاد کنند.

ب ـ حضور در صحنه های گوناگون سیاسی ـ اجتماعی از جمله حضور در نبردهای متعدد در انجام اموری که با ویژگی های زنانه آن حضرت سازگار است؛ همچون امداد و تدارکات و پرستاری و مدیریت بحران در پشت جبهه و آگاهی رسانی در برهه های گوناگون.

ج ـ اما نقش مهم سیاسی ـ اجتماعی حضرت زهرا علیهاالسلام پس از رحلت پیامبر آغاز می شود، آنگاه که می دید سکّان کشتی اسلام به دست افراد نالایق سپرده شده است و حق بزرگ مسلمانان، یعنی پی روی از جانشین معصوم پیامبر صلی الله علیه و آله و نیز حق خلافت حضرت علی علیه السلام غصب می شود و برای انجام این جنایت ها، دشمن از «فدک» و گرفتن امتیاز خمس از اهل بیت علیهم السلام استفاده نموده است. روشنگری های آن حضرت و شبانه به درِ خانه انصار رفتن و آنها را از خطرات پیش رو آگاه ساختن، محاجّه با خلیفه شورایی، استدلال برای زنان، خواندن خطبه های عمیق و آتشین و حتی مبارزه منفی و درخواست پنهان ماندن قبر خود و تشییع جنازه مخفیانه اش از جمله نقش های مهم سیاسی ـ اجتماعی این بانوی بزرگوار است. متن خطبه های حضرت زهرا علیهاالسلام نمایانگر بینش عمیق آن حضرت و روشمند بودن ایشان در بیان و تحلیل حوادث و رخدادهای پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است. (ابن شهر آشوب، 1376، ج 3، ص 330ـ344 / مجلسی، 1403، ج 43)


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 15)


شهربانو

شهربانو، دختر یزدجرد مادر امام سجّاد علیه السلام بود. (طبرسی، بی تا، ص 255) این بانوی گرامی در حال نفاس (سال 38 ه) از دنیا رفت. (قمی، 1361، ص 196) به دلیل آنکه از یک سو، زمان حضور وی در خاندان اهل بیت علیهم السلام کم بود و از سوی دیگر، در سال های 35 ـ 40 که دوران خلافت حضرت علی علیه السلام است، آن حضرت و فرزندانش به جنگ های «جمل» و «نهروان» و «صفّین» مشغول بودند و گزارشی از حضور این بانو در عراق و کوفه نداریم، نمی توان نکته مهمی در زندگی ایشان یافت، اما آنچه مسلّم است عدم حضور ایشان به هنگام نبرد «صفّین» در عراق است؛ زیرا تولّد امام سجّاد علیه السلام بنا بر قول مشهور و أقوی، در مدینه بوده و این بانو در آن زمان نمی توانسته به همراه همسرش در عراق باشد. اما در مورد «جمل» و «نهروان» هیچ دلیلی بر حضور و یا عدم حضور ایشان نداریم.

مهم ترین وقایع در دوران زندگی مشترک ایشان با امام حسین علیه السلام ، مرگ عثمان و وقایع تاریخی مهم در آن مقطع زمانی است. مدینه از نظر سیاسی در آن عصر، کاملاً متشنّج بود و چون برخی قتل عثمان را به گردن حضرت علی علیه السلام و فرزندان آن حضرت می انداختند، بلواهای سیاسی و بحران عجیبی برپا شد. (قاضی نعمان، بی تا، ص 305 ـ 490) روشن است که در چنین فضای سیاسی آشفته ای، چه به هنگام قتل عثمان و چه پس از خلافت حضرت امیر علیه السلام و سیاسی بازی های امویان، زنان وابسته به امام علیه السلام و حاضر در خانه آن حضرت در امان نبودند و دچار ناراحتی می شدند. اما با وجود این، گزارش ویژه ای در مورد شهربانو در این دوران به دست ما نرسیده است. روایات و نقل های تاریخی جملگی بر وجود و اثبات چنین بانویی در خاندان امامت دلالت دارد، ولی از نقش های او سخنی به میان نیامده است.


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 16)


فاطمه دختر حسن بن علی علیه السلام

مادر امام باقر علیه السلام ، فاطمه بنت الحسن علیه السلام ، بانویی عارفه و عالمه بود. وی در طول عمر 57 ساله خویش، شاهد حرکت های سیاسی و اجتماعی مدینه و کربلا و شام بود. او، که از علویان بود، همواره در جریان تحوّلات مدینه قرار می گرفت و ظلم نسبت به اهل بیت علیهم السلام را مشاهده می کرد. در بسیاری از منابع، حضور امام باقر علیه السلام در چهار سالگی در کربلا ذکر شده است. (مجلسی، 1403، ج 46، ص 155) در صورت پذیرش این نکته، به هیچ روی نمی توان منکر حضور فاطمه بنت الحسن در کربلا شد؛ زیرا یک کودک چهار ساله در سفری چنین خطرآمیز و طولانی نمی تواند بدون مادرش حضور داشته باشد. این سفر قیام گونه بود و به دور از مسائل امنیتی برای کودکان. شیخ مفید بر حضور این بانو در کربلا تصریح می کند. (مفید، بی تا، ج 2، ص 278)

در صورتی که حضور وی در کربلا اثبات شود، پیامدهای واقعه کربلا و عاشورا نیز برای وی قابل بحث است. فاطمه بنت الحسن علیه السلام پس از وقایع کربلا، همراه با قافله اهل بیت علیهم السلام به سوی شام رفت و مصایب و سختی های شام و مجلس یزید و پیش از آن کوفه و مجلس عبیداللّه  بن زیاد از مواردی است که او را به علت ارتباط عمیقی که با عمّه خود زینب علیهاالسلام داشت و رابطه نسبی و سببی که با امام سجّاد علیه السلام داشت، آزار می داد. در طول راه، همسر خود را می دید که با غل جامعه (زنجیری که دست ها و گردن را به هم جمع می کند) از منزلی به منزل دیگر می کشند، در حالی که بیماری و ضعف جسمانی او را می آزرد. شاید بتوان گفت: سختی های بین راه از یک سو، و فرسایش روحی و روانی به خاطر تلقّی های سطحی و ساده لوحانه شیعیان و مسلمانان از سوی دیگر، و بار سنگین عاطفی، که از غم و اندوه کودکان یتیم و زنان رنج دیده به وجود آمده بود، کمر این بانو را همچون زینب کبری علیهاالسلام خم کرد.


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 17)

در مورد بازگشت أُسرا به مدینه و تبلیغ و اطلاع رسانی نسبت به وقایع عاشورا، مطالب زیادی نگاشته شده است. حتی امام باقر علیه السلام ، که در آن شرایط خردسال بود، از وقایع آن روز سخن می گفت. به یقین، این بانو نیز به هنگام بازگشت، با حضور در جمع مسلمانان، به افشاگری علیه دستگاه ظالم پرداخته است. شاید بتوان حضور سیاسی ـ اجتماعی این بانوی بزرگوار را در سه مقطع ذکر نمود:

1ـ در مدینه و دوران امامت امام حسن علیه السلام و در جریان های سیاسی دوره خلافت معاویه؛

2ـ در کربلا و قیام امام حسین علیه السلام و وقایع پس از عاشورا، پیش از ورود به مدینه؛

3ـ در مدینه، پس از واقعه عاشورا و انجام رسالت سیاسی در قالب تبلیغ و امور فرهنگی.
امّ فروه مادر امام صادق علیه السلام

امّ فروه از نوادگان محمّد بن ابی بکر بود و افتخار مادری امام صادق علیه السلام را داشت. این بانو به مرحله ای از تقوا و ایمان رسیده بود که امام صادق علیه السلام می فرمود: «کانت اُمّی ممّن آمنت و اتقنت و احسنت و اللّه  یُحبُّ المحسنَین»؛ مادرم از مؤمنان و نیایشگران و احسان کنندگان بود و خداوند احسانگران را دوست دارد. (کلینی، 1388، ج 1، ص 472)

درباره مقام معنوی و عظمت روحی وی سخن بسیار گفته شده، اما آنچه مورد توجه نوشتار حاضر است حضور سیاسی ـ اجتماعی این بانو است. بارزترین و برجسته ترین نقش سیاسی این بانو را می توان در مقام و مسئولیتی دانست که امام صادق علیه السلام برای وی معیّن کرده بود و به آن اشاره نموده است.


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 18)

در روایات و گزارش های تاریخی آمده است: «کلّما ارادَ الامامُ الصادق علیه السلام تقسیمَ حقوقِ اهلِ المدینةِ اعطاها لامّه امّ فروه و زوجه حمیدة المصفّاة»؛ هرگاه امام صادق علیه السلام می خواست حقوق اهل مدینه را تقسیم کند آن را به دست مادرش امّ فروه و همسرش حمیده مصفّاة می سپرد. (نمازی شاهرودی، بی تا، ج 8، ص 569)

لازم به ذکر است که در دوران امامت امام صادق علیه السلام به دلیل آنکه در دربار خلافت مشغله هایی ذهنی ایجاد شده بود، فرصت مناسبی برای تعلیم و تعلّم شیعیان ایجاد گردید و آن حضرت بیش از دیگر ائمّه علیهم السلام از اصحاب و یاران مخلص و فداکار برخوردار بود؛ زیرا فرصت تربیتی بیشتری داشت، اما با وجود مردان آزموده و قابل اعتمادی که در آن مقطع حسّاس در خدمت امام بودند، آن حضرت حقوق اهل مدینه را توسط مادر و همسر بزرگوارش تقسیم می نمود. این حرکت، چه با نام «وکالت» باشد و چه با عنوان «وصایت»، نوعی حضور اجتماعی وسیع و گسترده می طلبد و لازمه آن تأثیرگذار بودن این دو بزرگوار و مهم تر از آن، اقبال عمومی جامعه نسبت به آن دو است. روشن است که پیش از اعطای این مقام، باید شخصیت و وثاقت و عظمت روح و روان آنها، هم برای امام و هم برای مردم اثبات شده باشد.
حمیده مغربیه مادر امام کاظم علیه السلام

ابو ایّوب نحوی می گوید: پس از اینکه ابوجعفر منصور خلیفه عبّاسی به وسیله نامه ای خبر شهادت جعفر بن محمّد را دریافت نمود، کسی را نزد من فرستاد. وقتی رفتم، گفت: دیگر چه کسی مثل جعفر خواهد بود؟ در جواب والی مدینه، محمّد بن سلیمان، بنویس که تحقیق کند و وصیّ جعفر بن محمّد را بشناسد و بی درنگ، او را گردن بزند و سرش را به بغداد بفرستد.

ابوایّوب به فرمان خلیفه، نامه ای برای والی مدینه نوشت و پس از چند


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 19)

روز جواب نامه آمد که آن حضرت پنج نفر را وصیّ خود قرار داده است: شخص خلیفه، والی مدینه، پسرش عبداللّه ، پسرش موسی بن جعفر علیه السلام و همسرش حمیده بربریه. هنگامی که نامه به دست خلیفه رسید، خندید و گفت: چگونه ممکن است که من این پنج نفر را بکشم؟! (کلینی، 1388، ج 1، ص 310 / طوسی، 1411، ص 198)

با توجه به گزارش مزبور، می توان دریافت که انتخاب سه مورد از موارد مذکور، برای مصلحت و ایجاد انحراف در ذهن درباریان و دستگاه خلافت بوده است و وصی حقیقی آن حضرت امام موسی بن جعفر علیه السلام و حمیده مصفاة بودند و در زمان خفقان عبّاسیان، وصی قرار دادن یک زن و ذکر نام او در وصیت نامه نشانگر شخصیت والای علمی، سیاسی و اجتماعی اوست و این اتفاق برای اولین بار در مورد بانو حمیده اتفاق افتاد. پیش از این در مبحث مربوط به مادر امام صادق علیه السلام اشاره نمودیم که بنا بر روایات و گزارش ها، هرگاه امام صادق علیه السلام می خواست حقوق مالی مردم مدینه را پرداخت کند، آن را به مادرش، امّ فروه و همسرش حمیدة مصفّاة می داد.


نجمه مادر امام رضا علیه السلام

در مورد نجمه، مادر بزرگوار امام رضا علیه السلام گرچه مطالب زیادی در رابطه با عرفان و معنویت و عظمت روحی او داریم، اما هیچ نکته خاصی، که دلالت بر حضور اجتماعی و سیاسی آن بانو داشته باشد، یافت نشد. (شیخ صدوق، 1404، ج 2، ص 23ـ26) تنها می توان با شواهد و قراینی دریافت که به علت ظلم و ستم خلفای عبّاسی و زندانی شدن امام موسی بن جعفر علیه السلام در نوبت های متعدد، حتما نقش های مهمی در زندگی نجمه بوده، ولی گزارش نشده است و نمی توان بدون استناد از وی سخن گفت.


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 20)


سبیکه مادر امام جواد علیه السلام

سبیکه (ریحانه، سکینه مِوسیّه ـ که احتمالاً تصحیف سبیکه است ـ درّه، خیزران) مادر امام جواد علیه السلام و کنیه اش امّ الحسن است. (مفید، بی تا، ج 2، ص 373) وی از نظر معنوی و عمل صالح، در حدّی است که امام جواد علیه السلام وی را می ستود و هنگامی که یکی از اصحاب حضرت از طرف امّ الحسن نزد امام آمد و از او یک پیراهن برای هنگام دفنش درخواست کرد، امام فرمود: به امّ الحسن بگویید: اعمال او برای آخرتش او را کفایت می کند. (ابن شهر آشوب، 1376، ج 4، ص 411)

با توجه به روایت مزبور، سبیکه در زمان امام جواد علیه السلام بوده است و می توان از شواهد و قراین برداشت نمود که هنگام ورود امام رضا علیه السلام به ایران، این بانو در کنار فرزند خود امام جواد علیه السلام در مدینه مانده است؛ زیرا بنا به گزارش ها، امام جواد علیه السلام به ایران نیامد و در مدینه ماند و روشن است که به علت کودکی، نیاز به مراقبت داشت و قاعدتا مادرش نزد او بوده است. پس می توان گفت: این بانوی بزرگوار در حرکت های مهم سیاسی و اجتماعی زمان خود، حضور چشمگیری نداشته و تمام همّ خویش را صرف تربیت یگانه فرزند خود و امام پس از علی بن موسی الرضا علیه السلام کرده است. در مورد پاکی و طهارت او، امام علیه السلام او را به حضرت مریم علیهاالسلام تشبیه کرده و فرموده است: سبیکه در پاکی، مثل مریم است و پاک و پاکیزه آفریده شده. (کلینی، 1388، ج 1، ص 323)

مرحوم قهپایی در مجمع الرجال، وی را از راویان حدیث می داند، اما حدیثی در منابع موجود از وی دیده نشده است. البته احتمال دارد در منابع موجود امروزی حدیثی از او وجود نداشته باشد.


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 21)


سمانه مادر امام هادی علیه السلام

سمانه مغربیه، که به سیدة امّ الفضل هم معروف است (الخصیبی، 1411، ص 313 / مفید، بی تا، ج 2، ص 297 / ابن شهر آشوب، 1376، ج 4، ص 401)، مادر امام علی النقی علیه السلام بود. ابن ابی الثلج به نقل از ابو علی بن محمّد بن همّام نام او را حُدیث ذکر می کند و نیز غزالة المغربیه را یکی از نام های او می داند. (ابن ابی الثلج، 1406، ص 25) کنیه وی امّ ابی الحسن است که برای امام فرزندانی را به دنیا آورد.

در روایات، او را از زنان عابده، با تعبیر «و کانت من القانتات» (حسین بن عبدالوهّاب، 1329، ص 118) برشمرده اند. به هر حال، وی از مقام معنوی والایی برخوردار بوده و در دوران زندگی امام هادی علیه السلام ، چه در مدینه و چه در سامرّاء، با آن حضرت همراه و همدل بوده است. از نقش سیاسی ـ اجتماعی او، به طور اختصاصی گزارشی یافت نشده است، اما با بررسی اوضاع سیاسی ـ اجتماعی عصر امام هادی علیه السلام و فشارهای روانی دستگاه خلافت عبّاسی بر خاندان اهل بیت علیهم السلام ،که بارزترین آنها در تبعید امام به سامرّاء دیده می شود و نیز برخوردهایی که دستگاه خلافت با امام جواد علیه السلام داشت و وضعیت نامناسب درون خانه امام علیه السلام با حضور امّ الفضل، دختر مأمون به عنوان همسر امام جواد علیه السلام ، و مکر و نیرنگ درباریان و نفوذ مستقیم آنان به حرم امام معصوم علیه السلام ، می توان نقش مهم این بانو را در خانه امام جواد علیه السلام و پس از آن در کنار امام هادی علیه السلام ترسیم نمود. بازداشت های مکرّر امام هادی علیه السلام و اختناق موجود در عصر متوکّل، برای این بانو نیز مانند دیگر اعضای خانواده حضرت، مشکلاتی به وجود می آورد، به ویژه که او مادر فرزندی از امام جواد علیه السلام بود که قرار بود مقام امامت را بر عهده گیرد. امام هادی علیه السلام در مورد وی می فرماید: «اُمّی عارفةٌ بحقّی و هی مِن اهلِ الجنةِ لایُقرّبها شیطانٌ ماردٌ و...» (طبری، 1413 ق، ص 410)؛ مادرم نسبت به من معرفت حقیقی دارد و از بهشتیان است و شیطان عصیانگر به او نزدیک نمی شود.


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 22)


حُدیث مادر امام حسن عسکری علیه السلام

حُدَیْث (کلینی، 1388، ج 1، ص 503 / شیخ صدوق، 1405، ص 474 / طوسی، 1365، ج 6، ص 92) (حُدَیثة، حربیه، سلیل، سوسن)، مادر امام حسن عسکری علیه السلام ، از جمله مادران ائمّه اطهار علیهم السلام بود که نقش اساسی و مهمی در جریانات سیاسی ـ اجتماعی پس از شهادت امام علیه السلام داشت. نقش پررنگ او را می توان در دو مقطع مورد بحث قرار داد:

الف ـ پیش از شهادت امام حسن عسکری علیه السلام ؛

ب ـ پس از شهادت آن امام علیه السلام ؛

بنا بر گزارش های تاریخی و روایات، امام حسن عسکری علیه السلام پیش از شهادت، روزی با مادر خویش، حُدیث، درباره وقایع سال 260 و شهادت و مسموم شدنش سخن گفت و او را از اخبار و رویدادهای این سال آگاه کرد، سپس مهدی موعود علیه السلام ، آخرین وصی الهی را به او سپرد تا از سامرّاء خارج کند و برای سفر حج به مکّه برود. (صفّار قمی، 1404، ص 502) با قدری دقت در اوضاع سال های 259 و 260 می توان به سیاسی بودن این حرکت پی برد. سفر حج این بانو، که به امر امام علیه السلام صورت گرفت، تنها یک سفر عبادی و معنوی نبود، بلکه برای حفظ ولیّ خدا و آخرین گنجینه الهی، حضرت بقیة اللّه  علیه السلام صورت گرفت و انتخاب این عنوان برای تنش زدایی و زدودن حسّاسیت دستگاه خلافت بود.

از روایت مزبور، که راوی اصلی آن خود حُدَیْث ـ با کنیه امّ ابی محمد ـ است، چنین برداشت می شود که این بانو برای امام علیه السلام قابل اطمینان بود و حتی نسبت به بسیاری از مردان مورد وثوق حضرت، که برخی از وکلای ایشان به شمار می آمدند و زنان علویه ای که در کنار ایشان بودند، بیشتر مورد توجه امام بود و شهامت و عظمت روحی وی برای امام علیه السلام اثبات شده بود.

این بانوی بزرگوار از زمانی که وارد خانه امامت و ولایت شد، یعنی پیش از


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 23)

سال 230 ه ـ که به نقلی تاریخ میلاد امام حسن عسکری علیه السلام فرزند اوست ـ(1) با مشکلات و فشارهای روانی و سیاسی، که از سوی دستگاه خلافت و دشمنان اهل بیت علیهم السلام بر او وارد می شد، مواجه بود. اختناق و تحت نظر گرفتن خانواده امام، بازداشت امام هادی و امام حسن عسکری علیهماالسلام در بین سال های 230 تا 260 ـ یعنی به مدت 30 سال که حُدَیْث در خانه امام زندگی می کردـ و جاسوسانی که پیوسته به صورت محسوس، یا نامحسوس خانه امام را تحت نظر داشتند، برای بانوان منزل، مشکلاتی به همراه می آورد. افزون بر آن، در خانه ای که ملجأ و پناه شیعیان بود و اسرار در آن بیان می گردید، باید زنان این خانه نیز محرم اسرار بودند و در صورتی که مثل حُدَیْث فعّال بودند ـ نه منفعل ـ به طور پنهانی به فعالیت های سیاسی خود می پرداختند و بازوی همسر انقلابی خود بودند. در واقع، می توان گفت: خطرهایی که بر سر راه زنان و مادران رهبران و مردان بزرگ وجود دارد کمتر از مخاطره های موجود بر سر راه خودِ رهبران جامعه نیست و با یک تصویر ذهنی از موقعیت این گونه مردان، می توان به وضعیت زنان آنان نیز پی برد.

به هر حال، حُدَیْث علاوه بر نقش تربیتی و پرورش فرزندی همچون امام حسن عسکری علیه السلام به مبارزه نیز می پرداخت و حتی ممکن است به خاطر جنسیت او، که کمتر موجب ایجاد حسّاسیت سیاسی می شد، در موارد مهم و مخاطره آمیز از وجود او استفاده شده باشد؛ مانند سپردن امام زمان علیه السلام به او و رهسپار شدن به مکّه.

در مورد نقش سیاسی ـ اجتماعی حُدَیْث پس از شهادت امام حسن عسکری علیه السلام باید به دو گزارش مهم و مستند اشاره نمود:

______________________________

1. ابن اثیر در الکامل فی التاریخ، ج 5، ص 373 سال تولد امام حسن عسکری علیه السلام را 232 ه ذکر می کند.


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 24)

1. بنا بر روایات و نقل های تاریخی، امام حسن عسکری علیه السلام تنها حُدَیْث را وصی خود قرار داد، با آنکه هم فرزند داشت و هم برادرش جعفر در قید حیات بود، و قاعدتا باید برادرش را وصی قرار می داد. ادعای وصیت حُدَیْث نزد قاضی اثبات شده بود و از این رو، بخشی از اموال آن حضرت به وی داده شد. (کلینی، 1388 ق، ج 1، ص 503 / صدوق، 1405 ق، ص 43 / طوسی، 1411 ق، ص 75 و 138) لازم به ذکر است که اموال امام افزون بر خانه آن حضرت، شامل موقوفات و صدقات شیعیان نیز بود که باید صرف امور شیعیان می شد و آن حضرت حُدَیْث را لایق این مسئولیت دیده بود.

شیخ مفید در کتاب فصول العشره، که در آن به ده شبهه مهم زمان خود درباره امام زمان علیه السلام پاسخ می دهد، پس از نقل ماجرای وصی قرار دادن حُدَیْث از سوی امام، به ذکر دلایل عقلی و نقلی این کار می پردازد و از این حرکت به عنوان یک اقدام سیاسی یاد می کند. (مفید، 1411 ق، ص 46) معلوم می شود در زمان این متکلّم شیعی نیز معلوم و مشهود بوده که مادر حضرت، وصی اوست.

پس از شهادت امام حسن عسکری علیه السلام اوضاع شیعیان چنان بحران زده بود که به نقل مورّخان و اندیشمندان، در زمان هیچ یک از ائمّه چنین وضعیتی پیش نیامده بود. مسعودی به این نکته اشاره کرده، می نویسد: شیعیان پس از حسن بن علی العسکری علیه السلام به بیست فرقه تقسیم شدند. (مسعودی، 1370 ق، ج 2، ص 599) البته شیخ مفید می نویسد: تا زمان او از فرقه های بیست گانه اثری برجای نمانده و تنها فرقه شیعه اثنی عشریه، که معتقد به امامت امام زمان علیه السلام و غیبت آن حضرت هستند، پا برجا مانده است. (شریف مرتضی، 1414 ق، ص 318 ـ 331)

در برخی از نقل ها، جریان وصی قرار دادن حُدَیْث را مشابه وصایت حضرت زینب علیهاالسلام از امام حسین علیه السلام دانسته اند و در روایتی حکیمه به این تشابه، تصریح می کند. در روایتی از احمد بن ابراهیم آمده است: وی پس از شهادت امام حسن


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 25)

عسکری علیه السلام نزد حکیمه رفت و از اعتقاد او درباره امامت پس از امام حسن عسکری علیه السلام پرسید. حکیمه در پاسخ گفت که به حجة بن الحسن علیه السلام اقتدا می کند. وی از محل و شخصیت امام زمان علیه السلام پرسید. حکیمه گفت: از دیدگان پنهان است. احمد بن ابراهیم پرسید: پس شیعه به چه کسی پناه ببرد؟! حکیمه پاسخ داده: به جدّه، مادر ابومحمّد علیه السلام . او گفت: آیا من به کسی اقتدا کنم که یک زن را وصی خود قرار داده است؟! حکیمه با درایت و درک وسیع خود پاسخ داد: به حسین علیه السلام اقتدا کن که خواهرش زینب را وصی خویش قرار داد. (کلینی، 1388 ق، ج 1، ص 503 / شیخ صدوق، 1405 ق، ص 507)

احتمالاً منظور از اقتدا به کسی که یک زن را وصی قرار داده، امام زمان علیه السلام است؛ چون پس از شهادت امام حسن عسکری علیه السلام این گفت و گو صورت گرفته. روشن است اینکه یک زن در بحران سیاسی و تحیّر و سرگشتگی، پناه شیعیان باشد و رهبر جامعه او را وصی خویش در امور اقتصادی ـ دینی مهم جامعه قرار دهد، از مقام و موقعیت والایی برخوردار است و نقش اجتماعی ـ سیاسی مهمی برعهده دارد؛ زیرا تا وقتی ظرفیت و توانایی های افراد آزموده نشود هرگز از سوی اولیای دین، مسئولیت ها و منصب های کلیدی به آنان واگذار نخواهد شد، به ویژه اگر از جامعه زنان باشند که با وجود شاکله خلقتی خود، در امور اجتماعی از مردان آسیب پذیرترند.

یکی دیگر از نقش های سیاسی ـ اجتماعی و تأثیرگذار حُدَیْث پس از شهادت امام علیه السلام تدبیر ویژه او در مورد ادعای حمل یکی از کنیزان است. البته بنا بر برخی گزارش ها، این ادعا از سوی صقیل (نرجس)، مادر امام زمان علیه السلام مطرح شد و بنا بر برخی دیگر، به امر حُدَیْث چنین حرکتی صورت گرفت. وجه جمع این دو گونه گزارش می تواند این باشد که طرح اصلی آن از سوی حُدَیث بوده و صقیل با صلاحدید وی اجرا نموده است. منابع شیعی و اهل سنّت به این ادعا و مسائل و


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 26)

پیامدهای پس از آن اشاره کرده اند. اگرچه ممکن است این حرکت به ظاهر سیاسی نباشد، اما با اندکی دقت بر پیامدهای آن، می توان به اهداف سیاسی این عمل پی برد. در یک تصویرسازی مستند، می توان چنین بیان کرد که پس از شهادت امام حسن عسکری علیه السلام ، دستگاه حکومت، که سال ها در مورد فرزند نهم حسین بن علی علیه السلام و یازدهمین فرزند امام علی علیه السلام و در واقع پیشوای دوازدهم شیعیان احادیثی شنیده بودند، پس از شهادت امام یازدهم علیه السلام ، آن قائم و پیشوای جهانیان را جست و جو می کردند و فشارهای سیاسی و روانی را بر خانواده امام بیشتر می کردند و برای دست یابی به امام شیعیان پس از امام حسن عسکری علیه السلام تلاشی گسترده در پیش گرفته بودند. از سوی دیگر، جعفر، که در داخل منزل امام بود و از ویژگی های منفی و رذایل اخلاقی همچون حسد و کینه نسبت به اهل بیت علیهم السلام که ریشه در گذشته داشت و حرص نسبت به مال و ثروت برخوردار بود، درصدد یافتن مقام و مال بازمانده از امام حسن عسکری بود و تنها راه رسیدن به مقصود، اثبات این مسئله بود که امام حسن عسکری علیه السلام فرزندی ندارد. لازم به ذکر است که او دو بار امام زمان علیه السلام را ملاقات نموده بود، ولی به خاطر مطامع و مقاصد شوم خود، انکار می کرد. حتی پس از غیبت صغرا هم دوبار امام زمان علیه السلام را دید: یک بار هنگام خواندن نماز میّت بر پیکر امام و بار دیگر سال ها بعد هنگام تدفین حُدَیث، مادر بزرگ آن حضرت. (کلینی، 1388 ق، ج 1، ص 331 / صدوق، 1405 ق، ص 443 / قندوزی، 1416 ق، ج 3، ص 325)

به طور خلاصه، می توان گفت: وجود شیعیان متحیّر و سرگشته پس از امام، که به علت مسائل امنیتی بسیاری از آنان از تولّد فرزند امام آگاه نبودند، دستگاه خلافت و حرص برای یافتن مهدی موعود علیه السلام و وجود جعفر حریص و آزمند، انگیزه ای شد برای حُدَیث (یا صقیل یا هر دو) که با ادعای بارداری کنیز از امام علیه السلام ، هم فرصتی به شیعیان دهند تا اطلاع رسانی صحیح نسبت به


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 27)

امام بعدی صورت گیرد و هم ذهن دستگاه حکومت را منحرف کنند و هم جعفر را برای مدتی ساکت گردانند تا در این فرصت، بتوانند امام علیه السلام را حفظ کرده، آرامش نسبی در بیت امامت ایجاد کنند؛ چنان که پس از انقضای مدت، برای اثبات این مدعا، دو حادثه بزرگ یعنی صاحب الزنج(1) و مرگ ناگهانی یحیی بن خاقان به طور طبیعی افکار دشمن را به خود مشغول کرد. (صدوق، 1405 ق، ص 476 / طبری، 1413 ق، ص 424)


نرجس مادر امام زمان علیه السلام

مادر امام زمان علیه السلام ، نرجس (صقیل، ریحانه، سوسن) در شرایط سیاسی ـ اجتماعی سخت و خطرناکی وارد خانه امامت شد. احساس خطر تولّد و یا حضور آخرین امام شیعیان در خانه امام حسن عسکری علیه السلام عبّاسیان را بر آن داشت که جاسوسان بسیاری در اطراف و درون خانه امام قرار دهند و فشارهای روانی بیشتری بر اهل بیت علیهم السلام وارد سازند. حضور نرجس در خانه اهل بیت علیهم السلام دست کم از سال 253 ه اثبات شده است؛ زیرا امام زمان علیه السلام در سال 255 به دنیا آمده و با تطبیق حوادث و رخدادهای دهه پنجاه و جنگ های اعراب و روم، اسارت او به دست مسلمانان در همین سال ها بوده است. آنچه در زندگی سیاسی ـ اجتماعی این بانو قابل ذکر است همان ادعای حمل پس از شهادت امام حسن عسکری علیه السلام است، در صورتی که قایل باشیم خود طرّاح این فکر بوده و حتی در صورتی که طرّاح اصلی این نقشه مادر امام حسن عسکری علیه السلام بوده و نرجس با او در این حرکت، همراهی کرده باشد، باز هم این نکته به عنوان نقش سیاسی او مطرح می شود.

______________________________

1. گروهی از زنگیان (سیاهپوستان) که برعلیه حکومت عباسی قیام کردند و این قیام بیست سال به طول انجامید.


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 28)

در مدت دو سال (یا بنا بر نقل اهل سنّت، هفت سال) (ابن حزم طاهری، بی تا، ج 4، ص 158)، که این کنیز تحت مراقبت دستگاه خلافت بود، به یقین مشکلاتی برای او به وجود آمد و این محدودیت ها ناراحت کننده بود، اگرچه گزارش خاصی در این باره نداریم. او مدتی در خانه ابوعلی خیزرانی به سر برد که از اصحاب امام حسن عسکری علیه السلام (صدوق، 1405 ق، ص 476 / طبری، 1413 ق، ص 425) و از نوادگان حضرت عبّاس بن علی علیه السلام بود و سپس تحت مراقبت عبّاسیان در خانه المعتمد باللّه ، خلیفه عبّاسی بود و در زمان المهتدی از دنیا رفت. (ابن حزم طاهری، بی تا، ج 4، ص 158)

در ماجرای بازداشت های امام حسن عسکری علیه السلام و فضای اختناق آمیز سامرّاء در آن زمان و نیز نگرانی های مادرانه در مورد حفظ جان حضرت مهدی علیه السلام ودوری و فراق از او به خاطر مصلحت بالاتر ـ یعنی حفظ جان آن مولود، پس از آنکه به همراه مادر امام حسن عسکری علیه السلام به مکّه فرستاده شد ـ می توان نقش نرجس را مشاهده نمود. او هنگام شهادت امام حسن عسکری علیه السلام در سامرّاء و نزد امام بود (صدوق، 1405 ق، ص 472) و رفتار آزاردهنده مأموران دستگاه خلافت را می دید و به یقین، اسراری از اهل بیت علیهم السلام در سینه نگاه داشته بود.


نتیجه گیری

از مطالب پیش گفته می توان دریافت که مادران ائمّه اطهار علیهم السلام در طول تاریخ نقش های سیاسی ـ اجتماعی مهمی داشته اند و در کنار وظیفه اولیه خویش ـ یعنی نقش مادری و همسری ـ در امور اجتماعی و سیاسی نیز شرکت داشته اند. البته بسیاری از نقل های مربوط به این بانوان تأثیرگذار اکنون در دست نیست و تنها با اشارات باقی مانده در منابع دست اول، می توان به تبیین این نقش ها پرداخت. در


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 29)

یک نگاه کلی، مادران ائمّه اطهار علیهم السلام به دو بخش عرب و غیرعرب و یا به دو بخش حرّه (آزاده) و کنیز تقسیم می شوند که هر یک در جایگاه ویژه خود نقش آفرینی داشته اند.

از میان مادران عرب و حرّه نقش سیاسی ـاجتماعی فاطمه زهرا علیهاالسلام و فاطمه بنت اسد بسیار پررنگ و قابلبحث است، و در میان مادران کنیز، نقش حمیده مصفاة و حُدَیْث، مادر امام حسن عسکری علیه السلام ، در مسائل سیاسی ـ اجتماعی بسیار قابل بحث و بررسی است، هرچند دیگر مادران هم تأثیرگذاری فراوانی در موقعیت زمانی خویش داشته اند. به نظر می رسد معرفی مادران ائمّه اطهار علیهم السلام به تبع همسران و فرزندان و جدا از هویّت فردی و نقش آفرینی های آنان، کاری غیرمنصفانه است و یکی از وظیفه های اساسی پژوهشگران شیعی بررسی شخصیت این مادران به طور اختصاصی است.


............................................... بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 30)


منابع

1. ابن ابی الثلج، مجموعة نفیسة فی تاریخ الائمّه، 1406 ق، قم، مکتبة آیة اللّه  المرعشی النجفی.

2. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، بی تا، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، دارالاحیاء الکتب العربیة.

3. ابن حزم الطاهری، علی بن احمد، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، بی تا، تحقیق محمّد ابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیرة، بیروت، دارالجبل.

4. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، 1376 ق، تحقیق لجنة من الاساتذه النجف الاشرف، نجف، مطبعة الحیدریة.

5. التمیمی المغربی، نعمان بن محمد، شرح الاخبار فی فضایل الائمّة الاطهار، بی تا، تحقیق سید محمّد حسینی جلالی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.

6. الخصیبی، حسین بن حمدان، هدایة الکبری، 1411 ق، بیروت، مؤسسة البلاغ، ط. الرابعه.

7. الصفّار قمی، محمّد بن الحسن، بصائر الدرجات الکبری، 1404 ق، تحقیق میرزا محسن کوچه باغی، تهران، مؤسسة الاعلمی.

8. العمری النسابه، علی بن محمّد، المجدی فی انساب الطالبین، 1409 ق، تحقیق احمد مهدوی دامغانی، قم، مکتبة آیة اللّه  العظمی المرعشی النجفی.

9. القندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة لذوی القربی، 1416 ق، تحقیق علی جمال اشرف الحسینی، دارالاسوة.

10. حسین بن عبدالوّهاب، عیون المعجزات، 1329 ق، نجف، منشورات مطبعة الحیدریة فی النجف.

11. شرف الاسلام بن سعید المحسن بن کرامة، تنبیه الغافلین عن فضائل الطالبین، 1420 ق، تحقیق السید تحسین آل شبیب، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه.

12. شریف رضی، خصائص الائمّه، 1406 ق، تحقیق محمّد هادی الامینی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة.

13. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا علیه السلام ، 1404 ق، تحقیق شیخ حسین الاعلمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.

14. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، 1405 ق، تحقیق و تصحیح علی اکبر الغفّاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.

15. طبرسی، فضل بن الحسن، اعلام الوری، بی تا، تهران، دارالکتب الاسلامیة.

16. طبری، احمد بن عبداللّه ، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، 1356 ق، مکتبة القدسی.

17. طبری، محمّد بن جریر، دلائل الامامة، 1413 ق، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة، قم،مؤسسة
بانوان شیعه » شماره 6 (صفحه 31)

البعثة.

18. طوسی، محمّد بن الحسن، الغیبة، 1411 ق، تحقیق عباداللّه  الطهرانی و الشیخ علی احمد ناصح، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه.

19. ــــــــــ، ــــــــــــــــــــــــ، تهذیب الاحکام، 1365 ق، تحقیق السید حسن الخَرسان، دارالکتب الاسلامیة، ط. الرابعه.

20. قمی، محمد بن الحسن، تاریخ قم، 1361، حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی، توس.

21. کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، 1388 ق، تحقیق علی اکبر غفّاری، دارالکتب الاسلامیه، چ سوم.

22. مجلسی، محمّد باقر، بحارالانوار، 1403 ق، لبنان، مؤسسة الوفاء، ط. الثانیه.

23. مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، 1370 ق، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، شرکت انتشارات فرهنگی، چ چهارم.

24. مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج اللّه  علی العباد، بی تا، تحقیق مؤسسة آل البیت، دارالمفید.

25. ـــــــ، ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، الفصول العشره، 1414 ق، تحقیق شیخ فارس الحسون، بیروت، دارالمفید، ط. الثانیه.

26. ـــــــ، ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، الفصول المختاره، 1414 ق، تحقیق سیدعلی میرشریفی، بیروت، دارالمفید، چ دوم.

pdf دانلود مقاله مادران امامان شیعه (ع) و نقش‌های سیاسی - اجتماعی آنان (3.33 MB)

نوشتن دیدگاه